Słowa kluczowe
osadnictwo wołoskie
Wallachian law
Polish Carpathians
Jak cytować
Abstrakt
Celem artykułu jest przedstawienie czasowej i przestrzennej ewolucji osadnictwa na prawie wołoskim w polskiej części Karpat. Przygotowano serię map tematycznych, które przedstawiają rozmieszczenie osad w okresie ponad 300 lat, od drugiej połowy XIV wieku do drugiej połowy XVII wieku. Na obszarze fizycznogeograficznym polskich Karpat łącznie udokumentowano 479 miejscowości opartych na prawie wołoskim lub z poświadczoną obecnością Wołochów. Stanowiły one 28% wszystkich miejscowości w tym regionie. Należy podkreślić, że 70% (339) tych osad zniknęło w wyniku przymusowych przesiedleń ludności z lat 1946–1950. W historii wołoskiego osadnictwa w polskich Karpatach wyróżnia się dwie fazy. Pierwsza (od drugiej połowy XIV wieku do końca XV wieku) była związana głównie z militarną, strażniczą funkcją osad - powstało wówczas 87 nowych lokalizacji. Druga faza (od XVI do końca XVII wieku) była raczej uwarunkowana przez czynniki gospodarcze, stymulowane zmianami klimatycznymi podczas tzw. Małej Epoki Lodowej. W okresie tym doszło do zwiększenia dynamiki osadnictwa wołoskiego, co zaowocowało stworzeniem 392 osad w strefie górskiej, mającej złe warunki do prowadzenia gospodarki rolnej (powyżej 500 m n.p.m.). Osadnictwo na prawie wołoskim straciło swój pierwotnie etniczny charakter, stając się narzędziem umożliwiającym efektywną kolonizację Karpat w oparciu o gospodarkę pasterską lub pastersko-rolniczą.
Bibliografia
Affek A. N., Wolski J., Zachwatowicz M., Ostafin K., Radeloff V. C., Effects of post-WWII forced displacements on long-term landscape dynamics in the Polish Carpathians, „Landscape and Urban Planning” 2021, t. 214, 104164. DOI: https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2021.104164
Beňko J., Osídlenie severného Slovenska, Košice 1985.
Bebynek W., Starostwo muszyńskie. Własność biskupstwa krakowskiego, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1914, nr 42 (dodatek do „Gazety Lwowskiej”), s. 116–118.
Chaloupecký V., Valaši na Slovensku, Praha 1947.
Czajkowski J., Studia nad Łemkowszczyzną, Sanok 1999.
Czajkowski J., Czy Wołosi mogli mieć wpływ na rozwój budownictwa w Karpatach? [w:] Wołoskie dziedzictwo Karpat, Czeski Cieszyn 2008.
Czamańska I., Wołosi, strażnicy gór [w:] Od Owcy Plus do Redyku Karpackiego, Koniaków 2013, s. 17–36.
Dobrowolski K., Studia nad kulturą pasterską w Karpatach północnych. Typologia wędrówek pasterskich od XIV–XX wieku, „Wierchy” 1960, t. 29, s. 98–120.
Dobrowolski K., Studia nad pochodzeniem ludności pasterskiej w Karpatach Zachodnich, „Sprawozdanie z Czynności i Posiedzeń PAU” 1951, nr 6, s. 478–486.
Dobrowolski K., Zderzenie kultury rolniczej z pasterską, „Sprawozdanie z Czynności i Posiedzeń PAU” 1939, nr 5, s. 191–194.
Golik D., Mulet W., Ochotnica i Tylmanowa miejsca pamięci,Ochotnica Dolna 2020, s. 28.
Grzesik R., Wołosi na Węgrzech, „Balcanica Posnanensia. Acta et Studia” 2021, t. 28, nr 1, s. 93–131. DOI: https://doi.org/10.14746/bp.2021.28.5
Hołub-Pacewiczówna Z., Osadnictwo pasterskie i wędrówki w Tatrach i na Podtatrzu, Kraków 1931.
Jawor G., Ethnic aspects of settlement in ius valachicum in medieval Poland (from the 14th to the beginning of the 16th century), „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2015, t. 22, nr 1, s. 47–55. DOI: https://doi.org/10.14746/bp.2015.22.4
Jawor G., Northern Extent of Settlement on the Wallachian Law in Medieval Poland, „Res Historica” 2016, t. 41, s. 35–49. DOI: https://doi.org/10.17951/rh.2016.41.35
Jawor G., La colonisation valaque sur les versants nord des Carpates pendant le Petit Âge Glaciaire (aux XVe et XVIe siècles, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2018, t. 25, s. 251–268. DOI: https://doi.org/10.14746/bp.2018.25.14
Jawor G., Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu, Lublin 2004.
Jawor G., Impact of climate change in the Little Ice Age on mountain communities of the 15th and 16th c. The Polish Carpathians: a case study, „Res Historica” 2022, t. 54, s. 75–94.
Jawor G., Udział mieszkańców wsi prawa wołoskiego w systemie egzekwowania prawa na obszarze Karpat polskich w XV i XVI wieku [w:] Jednostka, rodzina i struktury społeczne w perspektywie historycznej: księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Cezaremu Kukli z okazji 45-lecia pracy naukowej, red. R. Poniat, P. Łozowski, Białystok 2022, s. 567–574.
Jawor G., Militarne aspekty kolonizacji wołoskiej w XIV–XVI wieku a kniaziowie lubyccy, „Nowy Rocznik Lubycki” 2023, t. 1, s. 11–22.
Kłapyta P., Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym [w:] Kultura pasterska łuku Karpat i jej oddziaływanie na kulturę Babiogórców, red. U. Janicka-Krzywda, Kraków–Zawoja 2014, s. 9–26.
Kłapyta P., Klimatyczne uwarunkowania rozwoju osadnictwa na prawie wołoskim w Karpatach Zachodnich na przełomie XV i XVI wieku na przykładzie Podtatrza, „Balcanica Posnanensia. Acta et Studia” 2021, t. 28, nr 1, s. 133–148. DOI: https://doi.org/10.14746/bp.2021.28.6
Nowak K., Na wołoskich rubieżach. Kolonizacja i kierunki migracji ludności wołoskiej/wałaskiej na pograniczu śląsko-kisucko-morawskim (w świetle historiografii). „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2022, t. 29, s. 331–352. DOI: https://doi.org/10.14746/bp.2022.29.22
Popiołek F., Historia osadnictwa w Beskidzie Śląskim, Katowice 1939.
Wielgus K., Środulska-Wielgus J., Kłapyta P., Mulet W., Buczek K., Wołoskie echa w Ochotnicy i Tylmanowej: architektura i krajobraz na Szlaku Kultury Wołoskiej w Małopolsce, Ochotnica Górna 2022.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Piotr Kłapyta
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
- Autor oświadcza, że przysługują mu osobiste i majątkowe prawa autorskie do Utworu oraz że nie są one ograniczone w zakresie objętym niniejszą Umową, oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza majątkowych lub osobistych praw autorskich innych osób.
- Autor udziela Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z Utworu bez ograniczeń terytorialnych i przez czas nieokreślony na następujących polach eksploatacji:
2.1. wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2.2. wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu;
2.3. publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
2.4. włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
2.5. wprowadzanie Utworu w postacie elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu, Intranetu, Extranetu lub innej sieci;
2.6. rozpowszechnianie Utworu w postaci elektronicznej w Internecie, Intranecie, Extranetu lub innej sieci, w pracy zbiorowej jak również samodzielnie;
2.7. udostępnianie Utworu w wersji elektronicznej w taki sposób, by każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, w szczególności za pośrednictwem Internetu, Intranetu, Extranetu lin innej sieci;
2.8. udostępnianie Utworu zgodnie z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. - Autor zezwala Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na:
3.1. nieodpłatne korzystanie i rozporządzanie prawami do opracowań Utworu i tymi opracowaniami.
3.2. wysyłanie metadanych Utworu oraz Utworu do komercyjnych i niekomercyjnych baz danych indeksujących czasopisma. - Autor upoważnia i zobowiązuje Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do udzielania osobom trzecim dalszych licencji (sublicencji) do Utworu oraz do innych materiałów, w tym utworów zależnych lub opracowań zawierających lub powstałych w oparciu o Utwór, przy czym postanowienia takich sublicencji będą tożsame z wzorcem licencji Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu wyłącznie w celach niekomercyjnych pod następującymi warunkami:
4.1. uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji;
4.2. na tych samych warunkach, wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej to tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest zobowiązany do:
5.1. udostępniania Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym bez ograniczeń technicznych;
5.2. poprawnego informowania osób, którym Utwór będzie udostępniany o udzielonych im sublicencjach w sposób umożliwiający odbiorcom zapoznanie się z nimi.