Słowa kluczowe
WWI soldiers
cemeteries and graves
material expressions of war and post-war events
res gestae and historia rerum gestarum
contemporary archaeology
World War I
Central Poland
Jak cytować
Abstrakt
In the article we consider the relationship between the poor condition of material remains of the Great War on one of the former Eastern Front’s battlefield’s in the Rawka and Bzura region with the long term attitudes of the local population towards the soldiers of Russian and German armies, fighting and killed there. For this purpose, we have analyzed written sources and witnesses accounts, as well asartifacts from archaeological research. We assume that recognizing situation of the local population during the events of 1914–1915 and after the war may bring us closer to answering the questions posed herein. Thus, we suppose, that loss of property, extremely difficult conditions of everyday life, illnesses and suffering, fear of military authorities and soldiers, of epidemic factors and infectious diseases, death of loved
ones also those enlisted in the armies of the occupiers – these types of traumatic experiences – conditioned the attitude of the local population towards soldiers of the Great War. Some lasting consequences of this can be observed till today – in the form of fading traces of the material heritage of the Great War. Focusing on the material and discursive dimensions, we analyze the relationships between the primary (res gestae) and consequential/secondary processes (rerum gestarum histories and narrations) and observe a kind of causative “breaking the continuity” between them. Using the methods of historical archaeology, archaeology of recent past, memory studies, history etc., creates interesting, but so far poorly used, research possibilities. Most importantly, it can contribute to shaping attitudes characterized by historical and archaeological sensitivity and the will to understand the value of a difficult heritage (including resting places of fallen soldiers) and to prompt active care for it.
Bibliografia
Białek, E. 1939 Wspomnienia z pierwszej ofensywy na Warszawę. „Gronie” Kwartalnik Poświęcony Sprawom Żywiecczyzny, r. 2, kwiecień–wrzesień, 2–3(6–7), 60–65.
Borzyszkowski, J., Olbracht-Prądzyński, C. 1996 Doświadczenie wojny w świetle wspomnień Pomorzan. W: M. Wojciechowski (red.),
Społeczeństwo polskie na ziemiach pod panowaniem pruskim w okresie I wojny światowej (1914–1918). Zbiór studiów (s. 7–25). Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika.
Brudek, P. 2010 Rosja w propagandzie niemieckiej podczas I wojny światowej w świetle „Deutsche Warschauer Zeitung”. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN.
Dowbor-Muśnicki, J. 2013 Moje wspomnienia. Poznań: Zysk i S-ka.
Falis, A., Jakubczak, M., Klęczar, B., Myśliwiec, T., Szymczak, N. 2015 Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w miejscowości Bolimowska Wieś (nr ewid. działek: 135/2 oraz 135/1) [maszynopis, s. 17], Warszawa.
Gebhardt, O. Dr. 1933 Geschichte des Res.-Inf.-Regts. Nr. 228, Dritter Teil, Von Brzeziny bis Bolimow [b.m.w.].
Górny, M. 2014 Niezbyt wielka wojna. Herito. Dziedzictwo, kultura, współczesność, 16, 36–43.
Hulka-Laskowski, P. 1934 Mój Żyrardów. Z dziejów polskiego miasta i z życia pisarza. Warszawa: Wydawnictwo Jana Przeworskiego.
Ihnatowicz, I. 1967 Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, t. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Jakubczak, M., Leloch, M., Myśliwiec, T., Radziszewska, K., Szarlip, A. 2017 Sprawozdanie z badań archeologicznych na stanowisku nr 19 w miejscowości Wola Szydłowiecka [maszynopis, s. 17.]. Warszawa.
Kaliński, S. 2013 Łowicz: w poszukiwaniu miasta etapowego. Odkrywca, 3(170), 52–57.
Kaliński, S. 2015 Bolimów 1915. Warszawa: Wydawnictwo Bellona.
Kaliński, S. 2019a „Dziś wieczorem idziemy do okopów”. Niemiecka poczta polowa (Feldpost) w bitwie nad Rawką i Bzurą. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologiczne przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914–1915) (s. 299–314). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Kaliński, S. 2019b Od powołania do listy strat. Żołnierze armii niemieckiej i rosyjskiej w bitwie nad Rawką i Bzurą. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologiczne przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914–1915) (s. 43–80). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Karczewska, M. 2019 Cmentarze Wielkiej Wojny na terenie pola bitwy nad Rawką i Bzurą na podstawie materiałów niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge e.V. z lat 1923–1939. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologiczne przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914–1915) (s. 353–385). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Kulik, M. 2008 Polacy wśród wyższych oficerów armii rosyjskiej Warszawskiego Okręgu Wojskowego 1865–1914. Warszawa: Wydawnictwo Neriton.
Kulik, M. 2012 Polacy w jednostkach Rosyjskiej Gwardii w Warszawie na przełomie XIX i XX wieku. Niepodległość i Pamięć, 1–4(37–40), 37–53.
Luba, I., Wawer, E. P. 2017 Władysław Strzemiński – zawsze w awangardzie. Rekonstrukcja nieznanej biografii 1893–1917. Łódź: Muzeum Sztuki.
Marchewka, J., Konopka, T., Szarlip-Myśliwiec, A., Mucha, N. 2019a Szczątki kostne poległych znad Rawki i Bzury. Wyniki analiz antropologicznych i medyczno-sądowych. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologiczne przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914–1915) (s. 325–341). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Marchewka, J., Bełka, Z., Wardas-Lasoń, M. 2019b Badania składu izotopowego strontu i składu pierwiastkowego szczątków żołnierzy poległych podczas I wojny światowej (1914–1915) nad Rawką i Bzurą. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologiczne przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914–1915) (s. 343–348). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Ogórek, B. 2018 Niezatarte piętno? Wpływ I wojny światowej na ludność Miasta Krakowa. Kraków: Universitas.
Rohkohl, W. 1923 Reserve Infanterie-Regiment 226. Oldenburg – Berlin: Stalling.
Schubert, J. 2011 Służby grobownicze armii austro-węgierskiej, niemieckiej i rosyjskiej w czasie I wojny światowej (1915 - 1918). Czasopismo Techniczne. Architektura, z. 5–A, 201–224.
Szczepan, A. 2014 Traumatyczna niepamięć: doświadczenie Wielkiej Wojny w polskiej literaturze dwudziestolecia. Przegląd Kulturoznawczy, 4(22), 411–426.
Tabaczyński, S. 1987 Archeologia średniowieczna. Problemy, źródła, metody, cele badawcze. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN.
Tabaczyński, S. 1994 Wprowadzenie. W: J. Lech (red.), Ocena stanu archeologii w Polsce. Materiały informacyjne. Warszawa: Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych Wydziału I PAN.
Tabaczyński, S. 2000 Rzeczowe korelaty kultury: znaczenie pojęcia i problemy interpretacyjne w badaniach archeologicznych. W: S. Tabaczyński (red.), Kultury archeologiczne a rzeczywistość dziejowa (s. 113–134). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Tabaczyński, S. 2012a Kultura i kultury. W: S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska (red.), Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji (s. 571–604). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Tabaczyński, S. 2012b Socjologia pradziejów. Zarys problematyki. W: S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska (red.), Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji (s. 732–769). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Tarczyński, W. 2015 Nie wybiła godzina wybawienia z otchłani nieszczęść… Kronika dziejów Łowicza Władysława Tarczyńskiego. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych.
Topolski, J. 2016 Teoretyczne problemy wiedzy historycznej. Antologia tekstów. Poznań: Polskie Towarzystwo Naukowe. Wydawnictwo Nauka i Innowacje.
Washburn, S. 1915 Field Notes From The Russian Front. London: Melrose.
Wojtylak, M. 1997 Bój pod Bednarami. Masovia Mater, 17, 1 i 4.
Wojtylak, M. 2015 Władysław Tarczyński i jego kronika. W: Nie wybiła godzina wybawienia z otchłani nieszczęść… Kronika dziejów Łowicza Władysława Tarczyńskiego (s. 7–35). Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych.
W.T. 1918 Polacy w armii rosyjskiej. Wiarus, 6, 130–132.
Zalewska, A. I. 2009 O (nie)obecności naszych źródeł. W: W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński (red.), Metody, źródła, dokumentacja. Funeralia Lednickie spotkanie, t. 11 (s. 13–19). Poznań: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich.
Zalewska, A. I. 2013 Roadside Lessons of Historicity. The Roles and the Meanings of the Material Points of References to The Great War and in Shaping Historical Sensitivity and Awareness. Sensus Historiae, 13, 69–85.
Zalewska, A. I. 2016 The ‘Gas-scape’ on the Eastern Front, Poland (1914–2014): Exploring the Material and Digital Landscapes and Remembering Those ‘Twice-Killed’. W: B. Stichelbaut, D. Cowley (red.), Conflict landscapes and archaeology from above (s. 147–165). London: Routledge.
Zalewska, A. I. 2017 Archeologia czasów współczesnych i (nie)moc działania materialnych śladów Wielkiej Wojny w Polsce (Archaeology of the contemporaneous times and the power(lessness) of physical traces of the Great War in Poland). Ochrona Zabytków, 2, 47–77.
Zalewska, A. I. (red.) 2019a Archeologiczne Przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914– 1915). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Zalewska, A. I. (red.) 2019b Archaeology of the Eastern Front of World War I. Summary/Archeologia frontu wschodniego I wojny światowej. Podsumowanie. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologiczne Przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914–1915) (s. 409–420), Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Zalewska, A. I. (red.) 2019c Historia użycia przez armię niemiecką broni masowego rażenia (Massenwirkung) w rejonie Rawki i Bzury w styczniu 1915 roku. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologiczne Przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914–1915) (s. 99–112). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Zalewska, A. I., Cyngot, D. 2017 Problem zanikania pamięci o miejscach spoczynku żołnierzy poległych w walkach nad Rawką i Bzurą w latach 1914–1915. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica, 32, 119–156.
Zalewska, A. I., Cyngot, D. 2019 Problem masowej śmierci i (nie)obecności miejsc spoczynku żołnierzy poległych w rejonie Rawki i Bzury w latach 1914–1915. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologiczne przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914–1915) (s. 317–324). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Zalewska, A. I., Cyngot, D., Czarnecki, J., Kiarszys, G. 2018a Czystko ludzka sprawa? Archeologiczne przywracanie pamięci o trudnej przeszłości przez tropienie naturo-kulturowych przemian cmentarzy wojennych. Folia Praehistorica Posnaniensia, 23, 189–229.
Zalewska, A. I., Cyngot, D., Czarnecki, J., Kiarszys, G. 2018b Miejsca spoczynku poległych w toku Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą – ich zaistnienie, trwanie i zanik... oraz poznanie i ochrona. W: M. Karczewska (red.), Cmentarze wojenne I wojny światowej po stuleciu. Stan badań i ochrony (s. 71–102). Białystok: Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej.
Zalewska, A. I., Czarnecki, J. 2016 Ślady i świadectwa Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą. Warszawa: Fundacja Przydrożne Lekcje Historii.
Zalewska, A. I., Czarnecki, J. 2019 Zastój na całej linii. Historia przejścia od wojny manewrowej do pozycyjnej na przyczółku bolimowskim (1914/1915). W: A. I. Zalewska (red.), Archeologiczne przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914–1915) (s. 27–42). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Zalewska, A. I., Czarnecki, J., Kiarszys, G. 2019 Krajobraz Wielkiej Wojny. Front nad Rawką i Bzurą (1914–1915) w świetle teledetekcji archeologicznej i źródeł historycznych. Warszawa: Fundacja Przydrożne Lekcje Historii.
Zalewska, A. I., Kiarszys, G. 2017 Absent Presence of Great War Cemeteries in the Municipality of Bolimów, Central Poland. W: A. Zalewska, J. M. Scott, G. Kiarszys (red.), The Materiality of Troubled Pasts. Archaeologies of Conflicts and Wars (s. 55–81). Warszawa – Szczecin: Fundacja Przydrożne Lekcje Historii.
Zalewska, A. I., Kiarszys, G. 2019 Cmentarze i mogiły wojenne zlokalizowane w wyniku Archeologicznego Przywracania Pamięci o Wielkiej Wojnie w aktualnych granicach gmin Bolimów, Nieborów, Nowa Sucha i Wiskitki. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologiczne przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914–1915) (s. 403–408). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
ARCHIWALIA
Archiwum Państwowe w Warszawie, Oddział Łowicz, Akta Gminy Bolimów
APW OŁ, AGBol nr 58 (Sprawa cmentarzy wojskowych, 1922), k. 3.
APW OŁ, AGBol nr 186 (Sprawy bezpieczeństwa, po II wojnie światowej), k. 24.
Archiwum Państwowe w Warszawie, Oddział Łowicz, Akta Magistratu Miasta Łowicza
APW OŁ, AMMŁ nr 18 (Korespondencja dot. stacjonowania wojsk niemieckich na terenie m. Łowicza 1915–1916).
APW OŁ, AMMŁ nr 19 [Sprawy dot. stacjonowania wojsk niemieckich w Łowiczu, 1916].
APW OŁ, AMMŁ nr 24 (Sprawy handlowe 1915–1917).
APW OŁ, AMMŁ nr 26 (Sekwestracja materiałów wojennych 1915–1917).
APW OŁ, AMMŁ nr 27 (Rozdział mąki i otrębów 1915–1917).
APW OŁ, AMMŁ nr 28 [Oferty reklamowe firm, głównie niemieckich, 1915–1917].
APW OŁ, AMMŁ nr 32 (Sprawy cmentarza, 1915–1916 r.), k. 15, 19.
APW OŁ, AMMŁ nr 517 [m.in. Sprawy cmentarzy, ekshumacji, pomników, 1922 r.], k. 63.
Archiwum Państwowe w Warszawie, Oddział Grodzisk Mazowiecki, Akta Gminy Żyrardów-Wiskitki
APW OGM, AGŻW nr 1268 [Spisy poborowych za 1914 r.].
APW OGM, AGŻW nr 1281 [Korespondencja dot. Rezerwistów, 1914, Paszporty rezerwistów].
APW OGM, AGŻW nr 1319 [Korespondencja dot. centralnych zbiórek rezerwistów, 1914 r.].
APW OGM, AGŻW nr 1323 [Spisy rowerów w Żyrardowie, 1914, przekazanych do gminy].
APW OGM, AGŻW nr1324 [Sprawy rodzin rezerwistów, 1914].
APW OGM, AGŻW nr1325 (O wojnie z Niemcami i Austrią i nastrojach ludności w związku z tą wojną, 1914), k. 5, 39–40, 56.
APW OGM, AGŻW nr 1326 [Podwody do budowania fortyfikacji, 1914].
APW OGM, AGŻW nr 1328 [Rejestry Niemców i Austriaków w gminie Żyrardów, 1914].
APW OGM, AGŻW nr1329 [Spisy niemieckich i austriackich poddanych w gminie Żyrardów, 1914].
APW OGM, AGŻW nr 1330 [Powołania piechoty, pow. błoński, 1914].
APW OGM, AGŻW nr1335 [Wykaz osób wyznania prawosławnego w gminie Żyrardów, 1915].
APW OGM, AGŻW nr 1336 [Sprawy kwater dla wojska, 1914–1915].
APW OGM, AGŻW nr1339 (Ziemia pod cmentarz, 1915), k. 2, 15.
HStAS – Hauptstaatsarchiv Stuttgart (archiwum w Stuttgarcie): HStAS M33/2 Bu 89.
Kuzniecow A. [Кузнецов A.] 1915 Фронтовой дневник рядового Андрея Кузнецова с 1914 по 1915 (maszynopis dostępny w archiwum projektu APP, brak paginacji. Tłumaczenie fragmentów wybranych przez A. Zalewską autorstwa A. Czapiuk).
RGVIA [РГВИA] – Российский государственный военно-исторический архив (Rossijskij gosudarstvennyj voenno-istoričeskij arhiv): Фонд 2019 О.1 д. 73.