Słowa kluczowe
Seehandelsplaz
emporium
grody średniowieczne
miasta
średniowiecze
Pomorze Zachodnie
Jak cytować
Abstrakt
Dyskusja na temat definicji „miejskości” grodów w średniowieczu na ziemiach słowiańskich ma długą tradycję. Już we wczesnym średniowieczu mamy do czynienia z tzw. „zalążkami miast”, centrami wielofunkcyjnymi pełniącymi funkcję miast i grodami miejskimi, jak również z licznymi mniejszymi grodami, którym ciężko przypisywać rolę pierwszych miast. Modele zachodnioeuropejskich miast i ich procesów urbanizacyjnych są trudne do porównania ze wspomnianymi formami osadniczymi, jeśli w analizie staramy się podkreślać postrzymskie, zachodnioeuropejskie rozumienie miast, bez podejścia funkcjonalnego, skoncentrowanego na rzeczywistej roli danych ośrodków w swoim regionie, uzyskujemy obraz, gdzie nie ma żadnych miast, a z punktu widzenia archeologii. Pojawiły się liczne koncepcje na temat definiowania różnych stadiów rozwoju grodów, ale brakuje prób uporządkowania obecnie spotykanej terminologii, bo krótko mówiąc, „gród grodowi nierówny”. Bardzo dobrze to widać u ujścia Odry, gdzie mamy nie tylko terminologię wypracowaną przez polskich badaczy, ale również liczne terminy wykorzystywane w niemieckiej i skandynawskiej archeologii (tj. Burgstadt, Seehandelsplaz, emporium itd.). Celem tego artykułu jest podsumowanie i próba korelacji lub rozróżnienia w zależności od charakterystyki obecnie wykorzystywanych terminów dotyczących grodów z północno-zachodnich ziem polskich w okresie od X do XII w. (okresu przedlokacyjnego), celem uporządkowania postulowanych stadiów rozwoju i form grodów, z jakimi mają do czynienia archeolodzy, na przykładzie Pomorza Zachodniego.
Finansowanie
Badania zostały sfinansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych w ramach finansowania stażu po uzyskaniu stopnia naukowego doktora na podstawie decyzji numer DEC-2014/12/S/ HS3/00013. The research was funded by the National Science Center awarded in as part of financing the internship after obtaining a doctoral degree based on decision number DEC-2014/12 / S / HS3 / 00013.
Bibliografia
Barnycz-Gupieniec, R., 2014, Typy konstrukcji budowli drewnianych w rejonie Morza Bałtyckiego we wczesnym średniowieczu. In: H. Paner, M. Fudziński, W. Świętosławski (eds), Pomorze w we wczesnym średniowieczu w świetle źródeł archeologicznych. Historia, stan aktualny i potrzeba badań (p. 91–95). Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku.
Biermann, F., 2006, Frühstadt und Burg an der Südlichen Ostseeküste von 8. bis 12. Jh. In: F. Biermann, M. Müller, Ch. Herrman (eds), Castella Maris Baltici VII. Beiträge der Tagung“Die Stadt als Burg. Architektur-, rechts- und sozialhistorische Aspekte befestigter Städte im Ostseeraum vom Mittelalter bis zur frühen Neuzeit“, 03.–06. September 2003 in Greifswald (p. 15–24). Greifswald.
Bobiński, S., 1975, Urbanistyka polskich miast przedlokacyjnych. Warszawa: PWN.
Bogucki, M., 2004, Viking Age ports of trade in Poland. Estonian Journal of Archaeology, 8(2), 100–127.
Bogucki, M., 2010a, Viking Age Emporia around the Baltic Sea – a Cul-Du-Sac of European Urbanization. In: A. Buko, M. McCarthy (eds). Making of a Medieval Town. Patterns of Early Medieval Urbanization (p. 151–165). Warszawa: IAE PAN.
Bogucki, M., 2010b, The Baltic Emporia and Their Hinterland – Comments on Donat Wehner’s study of Wolin and Menzlin. In: B. Ludowici, H. Jöns, S. Kleingärtner, J. Scheschkewitz, M. Hardt (eds). Trade and Communication Networks of the First Millenium AD in the Northern Part of Central Europe: Central Places, Beach Markets, Landing Places and Trading Centres. Neue Studien zur Sachsenforschung, t. 1 (p. 267–272). Stuttgart: Konrad Thaiss.
Boháčová, I., 2014, Civitas, castrum, urbs – wczesnośredniowieczne grody jako zagadnienie archeologiczne. Przyczynek do dyskusji nad początkami państwa. In: K. Chrzan, K. Czapla, S. Moździoch (eds), Funkcje grodów w państwach wczesnośredniowiecznej Europy Środkowej. Społeczeństwo, gospodarka, ideologia (p. 73–99). Wrocław – Głogów: IAE PAN.
Buko, A., 1999, Wczesnośredniowieczna aglomeracja sandomierska: Początki i podstawy rozwoju. In: S. Moździoch (ed.), Centrum i zaplecze we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej. Spotkania Bytomskie, t. 3 (p. 196–206). Wrocław: IAE PAN.
Callmer, J., 2007, Urbanisation in Northern and Eastern Europe, CA. AD. 700–1100. In: J. Henning (ed.), Millennium-Studien, zu Kultur und Geschichte des ersten Jahrtausends n. Chr, vol. 5/1: Post-Roman Towns, Trade and Settlement in Europe and Byzantium, vol. 1: The Heirs of the Roman West (p. 233–270). Berlin – New York: Walter de Gruyter.
Christaler, W., 1933, Die zentralen Orte in Süddeutschland : eine ökonomisch-geographische Untersuchung über die Gesotzmässigkeit der Verbreitung und Entwicklung der Siedlungen mit städtischen Funktionen. Jena: Gustav Fischer.
Chudziak, W., 2014, Z badań nad funkcją małych i średnich warowni na obszarze Pomorza. In: K. Chrzan, K. Czapla, S. Moździoch (eds), Funkcje grodów w państwach wczesnośredniowiecznej Europy Środkowej. Społeczeństwo, gospodarka, ideologia (p. 43–59). Wrocław – Głogów: IAE PAN.
Cnotliwy, E., 1992, Początki i rozwój średniowiecznej siedziby książęcej w Szczecinie. In: J. Kochanowski (ed.), Zamek Książęcy w Szczecinie (p. 9–32). Szczecin: Wydawnictwo Glob.
Cnotliwy, E., Leciejewicz, L., Łosiński, W., 1983, Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wzgórze Zamkowe. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Długokęcki, W., 2015, Zmiany przestrzeni gdańskiego miejskiego zespołu osadniczego pod panowaniem zakonu krzyżackiego a problem lokalizacji miasta samorządowego w Gdańsku w XIII w. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 63(2), 305–329.
Dulinicz, M., 2001, Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej. Studium archeologiczne. Warszawa: IAE PAN.
Dulinicz, M.,2014, Istotne problemy archeologii Pomorza (VI–IX wiek) w świetle najnowszych badań i publikacji. In: H. Paner, M. Fudziński, W. Świętosławski (eds), Pomorze w we wczesnym średniowieczu w świetle źródeł archeologicznych. Historia, stan aktualny i potrzeba badań b(p. 11–17). Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku.
Filipowiak, W., 1999, Wolin und Szczecin – Hafen und Topographie der mittelalterischen Stadt. In: J. Bill, B. Clausen (eds), Maritime Topography and Medieval Town. Papers from the Fifth International Conference on Waterfront Archaeology in Copenhagen, 14–16 May (p. 61–70). Copenhagen.
Gołembnik, A., 2010, Urban Archaeology in Poland – New Approach. In: A. Buko, M. McCarthy (eds), Making of a Medieval Town. Patterns of Early Medieval Urbanization (p. 35–61). Warszawa: Wydawnictwo IAE PAN.
Hensel, W., Leciejewicz, L., 1962, Metoda archeologiczna w zastosowaniu do badań nad wsią i miastem wczesnośredniowiecznym w Polsce. Archeologia Polski, 7, 175–201.
Hermann, J., 2004, Seehandlesplätze des 8. Jahrhunderts and der südwestlichen Ostseeküste und deren slawische Hinterland. Eine Problemsicht. Bodendenkmalpflege in Meklemburg-Vorpommern, 51, 437–448.
Hodges, R., 2001, Dark Ages Economics. The Origins of Towns and Trade A. D. 600–1000. London: Cambridge University Press.
Jakóbczyk-Gryszkiewicz, J., 2012, Wybrane zagadnienia z historii budowy miast kręgu kultury europejskiej. In: S. Liszewski (ed.), Geografia urbanistyczna (p. 87–106). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Jażdżewski, K., 1957, Kształtowanie się wczesnośredniowiecznej kultury miejskiej w Polsce w świetle badań 1945–1954. In: W. Hensel (ed.), Pierwsza Sesja Archeologiczna Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk (p. 319–348). Warszawa: Zakład Imienia Ossolińskich.
Kiersnowski, R., 1954, Wolin i Szczecin jako główne ośrodki Pomorza Zachodniego we wczesnym średniowieczu. In: R. Brodzki (ed.), Szczecin i Wolin we wczesnym średniowieczu (p. 5–30). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kleingärtner, S., 2009, Die frühe Phase (8. bis 11. Jahrhundert) der Urbanisierung an der südwestlichen Ostseeküste. In: G. Fouquet, G. Zeilinger (eds), Die urbaniesierung Europas von der Antike bis in die Moderne (p. 81–100). Frankfurt: Peter Lang GmbH.
Kostrzewski, J., 1938/1939, Grody staropolskie w świetle ostatnich badań wykopaliskowych. Rocznik Polskiej Akademii Umiejętności, 122–147.
Kowalenko, W., Labuda, G., Lehr-Spławiński, T., 1964, Słownik starożytności słowiańskich, t. 2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kowalenko, W., Labuda, G., Lehr-Spławiński, T., 1967, Słownik starożytności słowiańskich, t. 3. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kowalska, A. B., 2008, Zabudowa mieszkalno-gospodarcza wczesnośredniowiecznego Szczecina. In: M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk (eds), Kultura ludów Morza Bałtyckiego, t. 1: Starożytność i średniowiecze. Mare Integrans. Studia nad dziejami wybrzeża Morza Bałtyckiego. Materiały z I Sesji Naukowej Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego. Wolin 20–22 lipca 2007 (p. 234–261). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Kowalska, A. B., 2009a, „Na próżno się chełpisz, że jesteś bezpieczny, wszak nie bronią cię szczecińskie wały”. Krótki spacer po umocnieniach obronnych Szczecina. In: M. Bartczak, M. Witek (eds), Zabytkom na odsiecz. Szlakiem grodów, zamków i twierdz. Materiały opracowane z okazji obchodów Europejskich Dni Dziedzictwa 2009 w województwie zachodniopomorskim (p. 37–52). Szczecin: Biuro Dokumentacji i Zabytków w Szczecinie.
Kowalska, A. B., 2009b, Gospodarstwo i gospodarka we wczesnym średniowieczu – przykład Szczecina. In: M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk (eds.), Gospodarka ludów Morza Bałtyckiego, vol. 1: Starożytność i Średniowiecze. Mare integrans. Studia nad dziejami wybrzeża Morza Bałtyckiego. Materiały z IV Międzynarodowej Sesji Naukowej Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego. Wolin, 1–3 sierpnia 2008 (p. 206–229). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Leciejewicz, L., 1962, Początki nadmorskich miast na Pomorzu Zachodnim. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Leciejewicz, L., 2000, Lubeka i Kołobrzeg, dwa ośrodki władzy państwowej u Słowian nadbałtyckich w XI–XII wieku. In: H. Manikowska, B. Bartoszewicz, W. Fałkowski (eds), Aetas Media Aetas Moderna. Studia ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin (p. 263–272). Warszawa: Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego.
Łosiński, W., 1996a, Próba nowego spojrzenia na dzieje wczesnośredniowiecznego Szczecina. In: E. Wilgocki, P. Krajewski, M. Dworaczyk, D. Kozłowska (eds), 50 lat archeologii polskiej na Pomorzu Zachodnim (p. 131–152). Szczecin: SNAP.
Łosiński, W., 1996b, Miejsce Pomorza i Wielkopolski w kształtowaniu się gospodarki towarowo-pieniężnej w Polsce wczesnofeudalnej. Slavia Antiqua, 37, 163–180.
Łosiński, W., 2004, Topografia wczesnośredniowiecznego Szczecina w dobie misji Ottona z Bambergu. In: G. Nawrolska, M. Rębkowski, J. Tandecki (eds), Archaeologia et historia urbana. Pamięci Tadeusza Nawrolskiego (p. 133–138). Elbląg: Muzeum w Elblągu.
Łosiński, W., 2008, Pomorze Zachodnie we wczesnym średniowieczu. Studia archeologiczne. Poznań: IAE PAN.
Masemann, Ch., 2007, Cultivation and Consumption: Medieval Lübeck’s Gardens. In: L. Armstrong, I. Elbl, M. Elbl (eds). Money, Markets and Trade in Late Medieval Europe (p. 572–602). Leiden – Boston: Brill.
Molaug, P., 2010, Early Urbanization in Norway. In: A. Buko, M. McCarthy (eds), Making of a Medieval Town. Patterns of Early Medieval Urbanization (p. 131–150). Warszawa: IAE PAN.
Moździoch, S., 1994, The origins of medieval Polish towns. Archeologia Polona, 32, 129–153.
Moździoch, S., 1997, Problemy badań nad początkami miast i wsią wczesnośredniowieczną w Polsce. Slavia Antiqua, 38, 39–60.
Moździoch, S., 1999, Centrum i zaplecze we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej. In: S. Moździoch (ed.), Centrum i zaplecze we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej. Spotkania Bytomskie III (p. 21–51). Wrocław: IAE PAN.
Müller, U., 2010, Case study 3: Trading centres – Hanseatic towns on the southern Baltic Coast: Structural continuity or a new start? In: B. Ludowici, H. Jöns, S. Kleingärtner, J. Scheschkewitz, M. Hardt (eds), Trade and Communication Networks of the First Millenium AD W: the northern part of Central Europe: Central Places, Beach Markets, Landing Places and Trading Centres. Neue Studien zur Sachsenforschung, Band 1 (p. 115–140). Stuttgart: Konrad Thaiss.
Piekalski, J., 2015, Policentryczne struktury protomiast Europy Środkowo-Wschodniej. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 63(2), 201–217.
Piskorski, J. M., 2000, Szczecin Średniowieczny (do 1478 r.). In: J. M. Piskorski, B. Wachowiak, E. Włodarczyk (eds), Szczecin – zarys historii (p. 15–66). Szczecin: Wydawnictwo PTPN.
Rębkowski, M., Romanowicz, P., 2015, Siedziba prepozyta kapituły kamieńskiej w Lubinie na wyspie Wolin. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 63(3), 391–410.
Rogosz, R., 1993, Zaplecze osadnicze wczesnośredniowiecznego Szczecina. Slavia Antiqua, 33, 21–39.
Rosik, S., 2014, O „rozpoznawaniu” civitas w świecie słowiańskich plemion. In: K. Chrzan, K. Czapla, S. Moździoch (eds), Funkcje grodów w państwach wczesnośredniowiecznej Europy Środkowej. Społeczeństwo, gospodarka, ideologia (p. 37–42). Wrocław – Głogów: Muzeum Narodowe w Szczecinie.
Rybicki, P., 1972, Społeczeństwo miejskie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Sindbæk, S. M., 2007, Networks and Nodal Points: the Emergency of Towns in early Viking Age Scandinavia. Antiquity, 81, 119–132.
Słodczyk, J., 2012, Historia planowania i budowy miast. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Słowiński, S., 2006, Kilka uwag na temat wczesnośredniowiecznych obwałowań Szczecina. In: M. Dworaczyk, A. B. Kowalska, S. Moździoch, M. Rębkowski (eds), Świat Słowian wczesnego średniowiecza (p. 83–90). Szczecin – Wrocław: Wydawnictwo IAE PAN.
Słupecki, L. P., 1993, Die slawischen Tempel und die Frage des sakralen Raumes bei Westslawen in vorchristlichen Zeiten. Tor, 25, 247–248.
Steuer, H., 2007, Urban Settlement. Part 2: Central, Northern, Eastern and Southern Europa. W: J. Graham-Campbell, M. Valor (eds), Archaeology of Medieval Europe 1. Eight to Twelfth Centuries AD (p. 134–153). Aarchus: Aarhus University Press.
Trawkowski, S., 2000, Opole a gród. In: H. Manikowska, B. Bartoszewicz, W. Fałkowski (eds), Aetas Media Aetas Moderna. Studia ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin (p. 313–318). Warszawa: Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego.
Tymieniecki, K., 1919, Zagadnienie początków miast w Polsce. Przegląd Historyczny, 21, 319–345.
Tymieniecki, K., 1964, Słowiańskie miasta Pomorza na tle dziejów wczesnego średniowiecza. Materiały Zachodniopomorskie, 10, 265–298.
Tymieniecki, K., 1996, Procesy twórcze formowania się społeczeństwa polskiego w wiekach średnich. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Urbańczyk, P., 1992, Plac miejski – skutek czy warunek powstania miasta? Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 40(3), 283–288.
Urbańczyk, P., 1994, Początki miast norweskich. Slavia Antiqua, 35, 129–142.
Urbańczyk, P., 2010a, From a Stronghold to a Town – the Polish Case. In: A. Buko, M. McCarthy (eds), Making of a Medieval Town. Patterns of Early Medieval Urbanization (p. 15–26). Warszawa: Wydawnictwo IAE PAN.
Urbańczyk, P., 2010b, Początki miast średniowiecznych w północnej Europie – dyskusja bez końca? In: A. Bartosiewicz (ed.), Świt średniowiecza. Studia ofiarowane Profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi (p. 131–143). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Wehner, D., 2010, The Hinterland of early medieval trading places Wolin and Menzlin: A comparison. In: B. Ludowici, H. Jöns, S. Kleingärtner, J. Scheschkewitz. M. Hardt (eds), Trade and Communication Networks of the First Millenium AD in the Northern Part of Central Europe: Central Places, Beach Markets, Landing Places and Trading Centres. Neue Studien zur Sachsenforschung, Band 1 (p. 258–266). Stuttgart: Konrad Thaiss.
Wieczorowski, T., 1962, Najnowsze odkrycia archeologiczne na podgrodziu słowiańskim w Szczecinie. Szczecin, 7/8, 179–184.
Wilgocki, E., 2004, Zmiany w zabudowie wczesnośredniowiecznego Szczecina w świetle badań Pracowni Archeologicznej Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie. In: G. Nawrolska, M. Rębkowski, J. Tandecki (eds), Archaeologia et historia urbana. Pamięci Tadeusza Nawrolskiego (p. 139–147). Elbląg: Muzeum w Elblągu.