Słowa kluczowe
modernism and postmodernism in archeology
the methodology of Jan Żak
Jak cytować
Abstrakt
January 4, 2020 was the 30th anniversary of the death of Professor Jan Żak, who died prematurely at the age of 67. His work and scientific activities were known and appreciated in various countries and during difficult times when he was professionally involved in archeology. The biography of Professor Jan Żak resulted largely from the spirit of the times in which he lived, but also from his open, curious personality. He touched the warfare, and his professional life took place in the realities of the People's Republic of Poland; he also witnessed its dramatic end. The aim of this article is not only to recall the methodological and theoretical foundations of J. Żak's scientific work, but also to try to answer the question about the contemporary methodology of archeology, practiced by the Professor's students and subsequent generations.
Bibliografia
Düring, B. S., Marciniak, A., 2005, Households and communities in the central Anatolian Neolithic. Archaeological Dialogues, 12(2), 165–187.
Fahlander, F., 2012, Are we they yet? Archaeology and the postmodern in the new millennium. Current Swedish Archaeology, 20, 109–129.
Foucault, M., 1977, Archeologia wiedzy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Jankhun, H., 1983, Wprowadzenie do archeologii osadnictwa. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Kolenda, J., Rączkowski, W., 2018, Anatomia pustki: o archeologicznym rekonesansie lotniczym w północno-wschodniej części Dolnego Śląska. Przegląd Archeologiczny, 66, 283–318.
Mamzer, H., 2000, Kulturowe konteksty „paradygmatów” w archeologii. W: M. Kobusiewicz, S. Kurnatowski (red.), Archeologia i prahistoria polska w ostatnim półwieczu (s. 537–550). Poznań: PTPN.
Mamzer, H., 2000, „Mowa obrończa” metodologii archeologów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Folia Praehistorica Posnaniensia, 25, 110–148.
Marciniak, A., 1996, Archeologia i jej źródła. Materiały faunistyczne w praktyce badawczej archeologii. Poznań – Warszawa: PWN.
Marciniak, A., 2005, Placing Animals in the Neolithic: Social Zooarchaeology of Prehistoric Farming Communities. London: UCL Press.
Marciniak, A., 2006, From animals and food in space to bones in context. Social zooarchaeology of the Neolithic farming communities. W: D. Papaconsantinou (red.), Deconstructing Context. A Critical Approach to Archaeological Practice (s. 34–49). Oxford: Oxbow.
Marciniak, A., 2012a, Teoria w archeologii. W: S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska (red.), Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji (s. 84–116). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Marciniak, A., 2012b, Paradygmaty badawcze w archeologii. W: S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska (red.), Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji (s. 29–83). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Marciniak, A., 2012c, Przedstawianie i narratywizm w archeologii. W: S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska (red.), Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji (s. 162–177). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Marciniak, A., 2013, Byki, uczty i kozioł ofiarny. René Girard i jego uczniowie w Çatalhöyük. Rocznik Antropologii Historii, 3(2), 169–184.
Marciniak, A., 2015a, Mainstream and minority archaeologies. The case of the beginnings of the Polish bioarchaeology. W: K. Kristiansen, L. Šmejda, J. Turek (red.), Paradigm Found. Archaeological Theory – Present, Past and Future. Essays in Honour of Evžen Neustupný (s. 137–146). Oxford: Oxbow.
Marciniak, A.,2015b, Śmierć, grób i zmarły w tworzeniu i przekształcaniu systemów religijnych w neolicie Bliskiego Wschodu. Przypadek osady w Çatalhöyük. W: W. Dzieduszycki i J. Wrzesiński (red.), Studia Lednickie, Spotkanie 17. Cmentarzyska – relacje społeczne i międzykulturowe (s. 89–100). Poznań: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział w Poznaniu.
Marciniak, A.,2020, Od śmierci do życia. Archeologia wobec ograniczeń antropologii fizycznej. W: J. Goszczyńska, H. Machajewski, A. Skrzeczyńska, M. Błażejewska (red.), Archeologia miejsc funeralnych w Wielkopolsce (s. 11–21). Poznań: Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Wielkopolski.
Marciniak, A., Asouti, E., Doherty C., Henton, E., 2015, The nature of household in the upper levels at Çatalhöyük. Smaller, More Dispersed, and More Independent Acquisition, Production, and Consumption Unit. W: I. Hodder, A. Marciniak (red.), Assembling Çatalhöyük (s. 151–165). Leeds: Maney Publishing.
Marciniak, A., Minta-Tworzowska, D., Pawleta, M. (red.), 2011, Współczesne oblicza przeszłości. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Marciniak, A., Pawleta, M., Kajda, K. (red.), 2018, Dziedzictwo we współczesnym świecie. Kultura, natura, człowiek. Kraków: Universitas.
Minta-Tworzowska, D., 1991, Pamięci Profesora doktora Jana Żaka (1923–1990), współtwórcy współczesnej prahistorii polskiej. Archeologia Polski, 36(1–2), 321–333.
Minta-Tworzowska, D., 1994, Klasyfikacja w archeologii jako sposób wyrażania wyników badań, hipotez i teorii archeologicznych. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Minta-Tworzowska, D., 2000a, Contemporary Debates in Archaeology: the exemple of classification- Part 1. Nova Revista de Historia da Arte e Arqueologia, 3, 218–224.
Minta-Tworzowska, D., 2000b, Kwestia przełomu metodologicznego w prahistorii i w archeologii polskiej. W: M. Kobusiewicz, S. Kurnatowski (red.), Archeologia i prahistoria polska w ostatnim półwieczu (s. 527–535). Poznań: Wydawnictwo PTPN.
Minta-Tworzowska, D., 2000c, Postmodernizm, myśl poststrukturalistyczna a archeologia (zarys problematyki). W: A. Buko, P. Urbańczyk (red.), Archeologia w teorii i praktyce. Warszawa: Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych PAN, IAiE PAN.
Minta-Tworzowska, D., 2000d, Świat archeologii w świetle źródeł archeologicznych. Acta Historica et Museologica Universitatis Silesianae Opaviensis, 5, 49–59.
Minta-Tworzowska, D.,2001a, Życie i działalność Profesora dr. hab. Jana Żaka. W: D. Minta-Tworzowska, W. Rączkowski (red.), Archeologia – Paradygmat – Pamięć (s. 19–35). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Minta-Tworzowska, D.,2001b, Profesora Jana Żaka poszukiwanie paradygmatu. W: D. Minta-Tworzowska, W. Rączkowski (red.), Archeologia – Paradygmat – Pamięć (s. 109–122). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Minta-Tworzowska, D.,2002, Between a community of inspiration and the separateness of archaeological traditions. W: P. F. Biehl, A. Gramsch, A. Marciniak (red.), Archäologien Europas. Geschichte, Methoden, und Theorien Archaeologies of Europe: History, Methods and Theories (s. 53–64). Münster: Waxmann.
Minta-Tworzowska, D., 2011, Człowiek i rzecz w perspektywie archeologicznej, czyli rzecz w perspektywie antropocentrycznej. W: A. Marciniak, D. Minta-Tworzowska, M. Pawleta (red.), Współczesne oblicza przeszłości (s. 39–61). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Minta-Tworzowska, D., 2013, Pamięć, miejsca pamięci jako budujące tożsamość w ujęciu archeologii. Przegląd Archeologiczny, 61, 1–15.
Minta-Tworzowska, D., 2019, Jan Żak. W: Z. Pilarczyk (red.), Uniwersytet Poznański (1919–2019). Luminarze nauki Uniwersytetu w Poznaniu w latach 1945–2019 (s. 862–867). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Minta-Tworzowska, D., 2001c, Archeologia – Paradygmat – Pamięć. W dziesiątą rocznicę śmierci Profesora Jana Żaka. W: D. Minta-Tworzowska, W. Rączkowski (red.), Archeologia – Paradygmat – Pamięć (s. 7–15). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Minta-Tworzowska, D., 2021, Are we where we wanted to be? Modernist tendencies versus the postmodern reality of archaeology. Some remarks on the methodology of archaeologists at Adam Mickiewicz University in Poznań. W: D. Żurkiewicz (red.), Treasures of Time. Research of the Faculty of Archaeology of Adam Mickiewicz in Poznań (s. 452-473).. Poznań: Wydawnictwo Wydziału Archeologii UAM.
Minta-Tworzowska, D., Pawleta, M., 2013, Teoria i metodologia archeologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Folia Praehistorica Posnaniensia, 18, 221–237.
Minta-Tworzowska, D., Rączkowski, W., 1996, Theoretical Traditions in Contemporary Polish Archaeology. World Archaeological Bulletin, 8, 196–209.
Minta-Tworzowska, D., Rączkowski, W. 2007, Standardy teoretyczne we współczesnej polskiej archeologii. W: J. Lech (red.), Pół wieku z dziejów archeologii polskiej (1939–1989) (s. 219–247). Warszawa: PWN.
Minta-Tworzowska, D., Rączkowski, W. (red.), 2001a, Archeologia – Paradygmat – Pamięć. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Minta-Tworzowska, D., Rączkowski, W., 2001b, Archeologia – Paradygmat – Pamięć. W dziesiątą rocznicę śmieci Profesora Jana Żaka. W: D. Minta-Tworzowska, W. Rączkowski (red.), Archeologia – paradygmat – pamięć (s. 7–15). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Pałubicka, A., Tabaczyński, S., 1986, Społeczeństwo i kultura jako przedmiot badań archeologicznych. W: G. Donato, W. Hensel, S. Tabaczyński (red.), Teoria i praktyka badań archeologicznych. Przesłanki metodologiczne, t. 1, (s. 57–148). Warszawa – Wrocław – Kraków – Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Pawleta, M., 2015, Kręgi kamienne na Pomorzu w koncepcji „miejsc pamięci”. W: B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski (red.), Miejsca pamięci. Pradzieje, średniowiecze i współczesność (s. 385–414), Biskupin – Wrocław: Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, IAiE PAN.
Pawleta, M., 2016, Przeszłość we współczesności. Studium metodologiczne archeologicznie kreowanej przeszłości w przestrzeni społecznej. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Pawleta, M., 2017, Theatrum archaeologicum: staging the past via archaeological fêtes and historical reenactment. Sprawozdania Archeologiczne, 69, 33–53.
Pawleta, M., 2019, Archaeotourism spaces in present-day Poland: Thoughts on reconstruction and reenactments. W: D. C. Comer, A. Willems (red.), Feasible Management of Archaeological Heritage Sites Open to Tourism (s. 115–127). Cham: Springer.
Pawleta, M., 2020, Archeologia odpowiedzialna społecznie. Działania z zakresu public i community archaeology w Polsce. Folia Praehistorica Posnaniensia, 25, 169–190.
Rączkowski, W., 2002, Archeologia lotnicza – metoda wobec teorii. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Rączkowski, W., 2011, Teoria, empiria i praktyka. Archeologiczne dyskursy w sieci zależności i opozycji. Acta Archaeologica Resoviensia, 4, 23–34.
Rączkowski, W., 2017a, Praktyki badawcze archeologów: kilka refleksji o wykorzystaniu metod nieinwazyjnych. W: A. Różański (red.), Gemma Gemmarum (s. 323–342), Poznań: PTPN, WH UAM.
Rączkowski, W., 2017b, Zdjęcia lotnicze badań wykopaliskowych w Biskupinie – w stronę efektywnej interpretacji. Sprawozdania Biskupińskie, 5, 9–16.
Rączkowski, W., 2017c, Historyczne przestrzenie miasta we współczesnym kontekście – z dystansu. W: W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Historia i kultura ziemi sławieńskiej (s. 261–286), t. 12. Sławno: Fundacja Dziedzictwo.
Rączkowski, W., 2018, O rzece i grzęzawisku. W: H. Machajewski (red.), Archeologia dawnego osadnictwa Wielkopolski (s. 11–30). Poznań: WKZ, SNAP.
Rączkowski, W., 2020a, Power and/or penury of Visualizations: Some Thoughts on Remote Sensing Data and Products in Archaeology. Remote Sensing, 12, 1–23.
Rączkowski, W., 2020b, Historische Ladschaften aus der Perspective der Fernerkundung. W: O. Kuhne, T. Strobekl, R. Traba, M. Wiatr (red.), Kulturlandschaften in Deutchland und Polen (s. 133–152). Göttingen: V&R unipress.
Tabaczyński, S., 1985, Zjawisko nieciągłości jako przedmiot analizy archeologicznej. Folia Praehistorica Posnaniensia, 1, 7–22.
Tabaczyński, S., Marciniak, A., Cyngot, D., Zalewska, A. (red.), 2012, Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Topolski, J., 1984, Metodologia historii. Warszawa: PWN.
Żak, J., 1959 Najstarsze ostrogi zachodniosłowiańskie. Wczesnośredniowieczne ostrogi o zaczepach haczykowato zagiętych do wnętrza. Warszawa – Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Żak, J., 1962, Studia nad kontaktami handlowymi społeczeństw zachodniosłowiańskich ze skandynawskimi od VI do VIII wieku. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Żak, J., 1963 „Importy” skandynawskie na ziemiach zachodniosłowiańskich od IX do XI wieku. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Żak, J., 1969 Wczesnofeudalna Skandynawia. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Żak, J., 1974–1975 Słowianie i Germanie w prahistorii polskiej i niemieckiej. W: J. Krasucki, G. Labuda, A. Walczak (red.), Stosunki polsko-niemieckie w historiografii, cz.1. (s. 21–149). Poznań: Instytut Zachodni.
Żak, J., 1975a, Ziemie polskie w starożytności i we wczesnym średniowieczu. W: J. Topolski (red.), Dzieje Polski (s. 14–76). Warszawa: PWN.
Żak, J., 1975b, Próba przedmiotowego modelu kultury społeczeństw młodszego i schyłkowego paleolitu (strefy śródziemnomorskiej). Fontes Archaeologici Posnanienses, 25, 28–59.
Żak, J., 1975c, Uwagi teoretyczne o refleksji prahistorycznej. Archeologia Polski, 20(2), 259–273.
Żak, J., 1977, O studiach osadniczych. Archeologia Polski, 22(2), 421–424.
Żak, J., 1980, Kwestia kontynuacji/dyskontynuacji w V/VI wieku (materiały do dyskusji). Kraków: Muzeum Archeologiczne.
Żak, J., 1985a, Uwagi metodologiczne nad problemem osadnictwa. Studia Metodologiczne, 24, 77–87.
Żak, J., 1985b, O kontynuacji/dyskontynuacji społecznej i kulturowej na ziemiach nadodrzańskich i nadwiślańskich w V–V/VI wieku n.e. Folia Praehistorica Posnaniensia, 1, 85–105.
Żak, J., 1988, Wprowadzenie. W: J. Piontek (red.), Szkice z antropologii ogólnej (s. 9–12). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Żak, J., Maćkowiak-Kotkowska, L., 1988, Studia nad uzbrojeniem środkowoeuropejskim w VI–X wieku. Zachodniobałtyjskie i słowiańskie ostrogi o zaczepach haczykowato zagiętych do wnętrza. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Żuk, L., 2015, Rzeczywistości pamięci społeczności pradziejowych. W: B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski (red.), Miejsca pamięci. Pradzieje, średniowiecze i współczesność (s. 79–110). Biskupin – Wrocław: Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, IAiE PAN.
Żuk, L., 2019, Pamięć o krajobrazie jako kategoria analizy archeologicznej. Poznań [niepublikowana praca doktorska].