Keywords
settlement
Gniezno
glass
beads
rings
sodium glass
lead glass
chronology
origin
How to Cite
Abstract
The study presents 175 artefacts from the settlement center in Gniezno – beads and rings. The materials come from settlement levels from around the mid-10th to the 13th centuries. The latest chronological findings based on 14C dating have made it possible to refine the dating, especially of the early settlement levels of the stronghold, where the vast majority of glass artefacts come from. Threeba sic groups of beads have been distinguished based on the technique of their production – beads made of a drawing a tube, the technique of winding a glass strip, as well as casting and sintering. The results of 7 physico-chemical analyzes of the glass composition (performed with the X-Ray Fluorescence, XRF method) are presented. Physicochemical analyzes of the chemical composition of the tested beads made it possible to determine the technological group and the type of glass. An attempt was made to explain the origin of the starting material (glass) for jewelery. A comparative analysis made it possible to indicate in a general manner possible manufacturers and to outline the likely directions of the influx of these glass ornaments to Gniezno.
References
Andrałojć, M., 2015, Wczesnopiastowskie cmentarzysko rzędowe w Gołuniu, gm. Pobiedziska, woj. wielkopolskie. Studia Lednicke, 14, 15–176.
Arbman, H., 1940, Birka, t. 1: Die Graber. Tafeln – Uppsala: Almaqvist & Wiksells Boktryckeri Artiebolag.
Bayley, J., 2008, Lincoln. Evidence for Glass-working on Flaxengate and Rother sites in the city. Technology Report. Research Departament Report (Series 68).
Bronicka-Rauhut, J., 1998, Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Czersku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.
Bukowska-Gedigowa, J., Gediga, B., 1986, Wczesnośredniowieczny gród na Ostrówku w Opolu. Polskie Badania Archeologiczne, 25.
Callmer, J., 1977, Trade beads and bead trade in Scandinavia ca. 800–1000. Acta Archaeologica Lundensia 4/11.
Callmer, J., 1997, Beads and bead production In Scandinavia and the Balic Region c. A.D 600–1100, a general outline. W: U. von Freeden, A. Wieczorek (red.), Perlen. Archäeologie, Techniken, Analysen (s. 97–202). Bonn: Dr Rudolf Habelt GmbH. 2003 Beads in Scandinavia in the Early and High Medieval periods, ca. 400–1200. W: I. C. Glover i in. (red.), Ornaments from the past: Bead studies after Beck (s. 38–46). London: The Bead Study Trust.
Chmielowska, A., 1960, Wyroby szklarskie z X–XIII w. na stanowisku 1 w Gdańsku. W: J. Kamieńska (red.). Gdańsk wczesnośredniowieczny, t. 3 (s. 105–157). Gdańsk: Ossolineum.
Černá, E., 1981, Sklenene kroužky-prstýnki z Prahy 1-Klárova. Archeologické rozhledy, 33(40), 393–397.
Černá, E., Tomková, K., Hulínský, V.,2 015 Proměný skel od 11. do konce 13. století v Čechach. Archeologické rozhledy, 67, 79–108.
McCormick, M., 2007, Narodziny Europy. Korzenie gospodarki europejskiej 300–900. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Dekówna, M., 1970, Uwagi o funkcji i pochodzeniu niektórych wczesnośredniowiecznych przedmiotów szklanych znalezionych na terenie Polski. Studia z dziejów rzemiosła i przemysłu, t. 10 (s. 21–45). Wrocław – Warszawa – Kraków: Ossolineum.
Dekówna, M., 1980, Szkło w Europie wczesnośredniowiecznej. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk: Ossolineum.
Dekówna, M., 1987, Essai de clasification et d’interpretation des vestiges de la production du verre provenant des sites archéologiqes antiques et du haut Moyen Âge. W: Annales du 10e Congrés del’Association Internationale pour l’Histoire du Verre; Madrid-Segovie 23–28 septembre 1985 (s. 207–220). Amsterdam.
Dekówna, M., 1999, Glass beads. W: H. Zoll-Adamikowa, M. Dekówna, E. M. Nosek (red.), The Early Mediaeval hoard from Zawada Lanckorońska (upper Vistula River) (s. 25–70). Warszawa: Institute of Archaeology and Ethnology Polish Academy of Science.
Dekówna, M., 2005, Rozwój metod badania znalezisk szkła w Polsce. Acta Universitatis Nicolai Copernici, (Seria Archeologia, 29) Archeologia szkła, 9, 3–40.
Dekówna, M., Olczak J. (red.), 2002, Principes de description des verres ancien depuis les temps les plus reculés jusq’au XIIIe siécle de n.é. Warszawa – Toruń: Wydawnictwo DiG.
Dekówna, M., Purowski, T., 2012, Znaleziska związane ze szklarstwem oraz okazy z kwarcu ze stanowiska Janów Pomorski. W: M. Bogucki, M. F. Jagodziński (red.), Janów Pomorski stan. 1. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w latach 2007–2008, t. 1, cz. 3: Analizy (s. 66–260). Elbląg: Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu.
Dekówna, M., Purowski, T., , 2016, Paciorki szklane. W: A. Buko (red.), Bodzia. Elitarny cmentarz z początków państwa polskiego (s. 153–206). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Archeologii I Etnologii PAN.
Dekówna, M., Purowski, T., 2019, Biżuteria szklana z cmentarzyska w Dziekanowicach. W: J. Wrzesiński (red.), Groby z biżuterią wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Dziekanowicach (s. 261–358) (Fontes. Biblioteka Studiów Lednickich, seria B1, t. 8: 1). Lednica: Muzeum Pierwszych Piastów.
Delvaux, M. C., 2017, Patterns of Scandinavian Bead use between the Iron Age and Viking Age, ca. 600–1000 C. E. Beads. Journal of the Society of Bead Researches, 29, 3–30.
Drahotova, O. (red.), 2005, Historie sklářské výroby v českých zemìch, t. 1. Praha: Academia.
Dzieduszycki, W., 1995, Kruszce w systemach wartości i wymiany społeczeństwa Polski wczesnośredniowiecznej. Poznań: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Farkaš, Z., Turčan, V., 1998, Včasnostredoveká sklárska pec v Bratislave na Devínskej Kobyle. Slovenská Archeológia, 46(1), 31–54.
Filarska, B., 1952, Szkła starożytne, t. 1. Warszawa: Muzeum Narodowe w Warszawie.
Galibin, W. A., 2001, Sostav stiekła kak archieołogičeskij istočnik. Ars vitraria experimentalis. Sankt-Peterburg: Peterburgskoe Vostokovedene.
Galuška, L., 2017, Slované – stopy předků. O Moravé v 6.–10. Stoleti. Brno: Moravské zemske museum.
Gaut, B., 2011, Vessel Glass and Evidence of Glassworking. W: D. Skre (red.), Things from the Town. Artefacts and Inhabitants in Viking-age (Kaupang Excavation Project Publication. Series 3). Norske Oldfunn, 24.
Hrubý, W., 1955, Staré Město. Velkomoravské pohřebiště „Na Valáchˮ. Praha: Nakladatelstvi Ceskoslovenské Akademie VĔD.
Jaskanis, D., 2009, Święck. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy na północno-wschodnim Mazowszu. Białystok: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział w Warszawie, Muzeum Podlaskie w Białymstoku.
Kaźmierczyk, J., 1970, Wrocław Lewobrzeżny we wczesnym średniowieczu, cz. 2. Wrocław – Warszawa – Kraków: Ossolineum.
Koch, U., 1997, Polychrome Perlen in Würtenberg/Nordbaden. W: U. von Freeden, A. Wieczorek (red.), Perlen, Archeologie Techniken. Analysen (s. 143–148). Bonn: Dr Rudolf Habelt GmbH.
Kociszewski, L., 1966, Metody laboratoryjne badania przedmiotów zabytkowych ze szkła. Studia z dziejów rzemiosła i przemysłu, 6, 49–75.
Kóčka-Krenz, H., 1997, Biżuteria średniowieczna na ziemiach polskich jako wyznacznik chronologiczny. Archaeologica Historia Polona, 6, 69–75.
Kokora, K., 2019a, Szklarstwo wczesnośredniowiecznego Wolina według Jerzego Olczaka i Elżbiety Jasiewiczowej – 55 lat później. Nowe ustalenia dotyczące przedmiotów szklanych ze stan. 1 w Wolinie. Archeologia Polski, 64, 283–338.
Kokora, K., 2019b, Glass Artefacts. W: M. Rębkowski (red.), Wolin. The Old Town, t. 2: Studies on finds (s. 191–221). Szczecin: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.
Košta, J., Tomková, K., 2011, Olivovité korálky v ranĕ středovĕkých Čechach a jejich postavení ve středoevropském kontextu. Památky Archeologické, 102, 307–353.
Kouřil, P. (red.), 2014, Great Moravia and the beginnings of Christianity. Brno: Archeologický ústav Akademie véd ČR.
Krukowska, O., 2015, Glass Ornaments as the Garment Decoration of Citizens of Early Medieval Gdańsk. W: O. Felczak (red.), The Baltic Sea – a Mediterranean of North Europe. In the Light of Archaeological, Historical and Natural Science Research from Ancient to Early Medieval Times (s. 93–100). Gdańsk: Scietific Association of Polish Archaeologist Gdańsk Division, Gdańsk Archaeological Museum.
Krumphanzlová, Z., 1965, Skleněné perly doby hradištni v Čechach. Památky archeologické, 56(1), 161–188.
Krzyżanowska, M., Frankiewicz, M., 2017, „Paciorki mozaikowe w otwartym palenisku?”. Kontynuacja badań. Slavia Antiqua, 58, 41–54.
Kuzina, I., 2016, Glass beads in the northern regions of Rus’: issues of trade routes and chronology. Archeologia Polski, 61, 219–240.
Lewicki, T., 1945, Polska i kraje sąsiednie w świetle „Księgi Rogera” geografa arabskiego ab-Idrisiego, cz. 1. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Markiewicz, M., 2008, Biżuteria szklana z wczesnośredniowiecznych cmentarzysk strefy chełmińsko-dobrzyńskie. Mons Sancti Laurenti, t. 4. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Matthes v C., Heck, M., Theune, C., Hoffmann, P., Callmer, J., 2004, Produktionsmechanismen frühmittelalterlicher Glasperlen. Germania, 82, 109–157.
Musianowicz, K., 1969, Drohiczyn we wczesnym średniowieczu. Materiały Wczesnośredniowieczne, 6, 7–228.
Nowotny, W., 1958, Szkła barwne. Warszawa: Arkady.
Olczak, J., 1968, Wytwórczość szklarska na terenie Polski we wczesnym średniowieczu. Studium archeologiczno-technologiczne. Studia i materiały z historii kultury materialnej, 35 (Studia z dziejów rzemiosła i przemysłu, 8). Wrocław – Warszawa – Kraków: Ossolineum.
Olczak, J., 1995, Nowe materiały do dziejów użytkowania szkła na ziemiach polskich. Acta Universitatis Nicolai Copernici (Seria Archeologia, 22). Archeologia szkła, 6, 9–32.
Olczak, J., 1996, Problem wytwórczości szklarskiej na obszarze Wielkich Moraw (Mikulčice – Nitra – Staré Mĕsto). W: Z. Kurnatowska (red.), Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej, t. 2 (s. 143–154).Wrocław: Wydawnictwo „Werk” .
Olczak, J., 2000, Średniowieczne szklane pierścionki-obrączki-kółka. Kilka uwag o technice formowania i funkcji. W: L. Kajzer (red.), Archeologia et historia. Księga jubileuszowa dedykowana Pani Profesor Romanie Barnycz-Gupieńcowej (s. 311–322). Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego.
Olczak, J., 2009, O sposobach użytkowania niektórych wczesnośredniowiecznych wyrobów ze szkła. Folia Praehistorica Posnaniensia, 15, 249–263.
Olczak, J., Jasiewiczowa, E., 1963, Szklarstwo wczesnośredniowiecznego Wolina. Szczecin: Muzeum Pomorza Zachodniego.
Pankiewicz, A., Siemianowska, S., 2018, Czy na Wrocławskim Ostrowie Tumskim w X–XIII w. istniały pracownie szklarskie. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 60(2), 141–165.
Pankiewicz, A., Siemianowska, S., Sadowski, K., 2017, Wczesnośredniowieczna biżuteria szklana z głównych ośrodków grodowych Śląska (Wrocław, Opole, Niemcza). In pago Silensi. Wrocławskie Studia Wczesnośredniowieczne, t. 3. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski Instytut Archeologii.
Pöche, A., 2005, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Perlen, Trichtergläser, Tesserae. Spuren des Glashandels und Glashandwerks auf dem Frühgeschichtlichen Handelplatz von Groß Strömkendorf, Landkreis Nordwestmecklenburg. Mecklenburg Vorpommerns Band, t. 44. Schwerin.
Poulik, J., 1948, Staroslovanska Morava. Monumenta Archaeologica, t. 1. Praha: Státni archaeologický ústav.
Purowski, T., 2012, Wyroby szklane w kulturze łużyckiej w międzyrzeczu Noteci i środkowej Odry. Studium archeologiczno-technologiczne. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.
Purowski, T., 2013, Wyroby ze szkła i „szklistego fajansu” odkryte na cmentarzysku kultury łużyckiej i regionalnej grupy kręgu halsztackiego w Domasławiu, pow. wrocławski. Archeologia Polski, 58, 23–87.
Purowski, T., 2019, Od fajansu do szkła. Kontakty ziem polskich z głównymi centrami cywilizacyjnymi w II–I tys. p.n.e. w świetle badań archeometrycznych tworzyw szklistych. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.
Robertshaw, P., Benco, N., Wood, M., Dussubieux, L., Melchiorre, E. and Ettachiri, A., 2010, Chemical analysis of glass beads from Medieval Basra (Morocco). Archeometry, 52, 365–379.
Rzeźnik, P., 1998, Paciorki szklane z wczesnośredniowiecznego grodziska w Gostyniu na Dolnym Śląsku. W: W. Łosiński, H. Kóčka-Krenz (red.), Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i Sacrum (s. 380–391). Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Sawicka, J., 2015, Średniowieczne pracownie szklarskie w Międzyrzeczu. Slavia Antiqua, 56, 125–166.
Sawicka, J., 2016, Paciorek „oliwkowaty” z metalową tuleją. W: B. Gruszka (red.), Wczesnośredniowieczny gród w Połupinie, stan. 2. Nowe analizy i interpretacje źródeł archeologicznych i przyrodniczych (s. 29–38). Zielona Góra: Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej w Zielonej Górze.
Sawicka, J., 2017, Biżuteria szklana z wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego w Miliczu [maszynopis w archiwum OSPiŚ IAE PAN w Poznaniu].
Sawicka, J., 2018a, Pozostałości średniowiecznych szkieł okiennych. W: T. Sawicki (red.), Gniezno. Wczesnośredniowieczny zespół grodowy (s. 341–354) (Seria Origines Polonorum, 12). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.
Sawicka, J., 2018b, Czy w Kruszwicy wytapiano szkło? Z badań nad wytwórczością szklarską w Kruszwicy. W: M. Brzostowicz, T. Kasprowicz, M. Przybył, J. Wrzesiński (red.), Od Popiela do Kazimierza Wielkiego. Księga dedykowana Wojciechowi Dzieduszyckiemu (s. 103–114). Poznań: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.
Sawicka, J., 2019, Zabytki ze szkła. W: K. Zamelska-Monczak (red.), Santok strażnica i klucz królestwa polskiego. Wyniki badań z lat 1958–1965 (s. 258–276) (Seria Origines Polonorum, 13). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.
Sawicka, J. (w opracowaniu) Grant NPRH 1aH 15 0419 83 pt.: Mit, tradycje i rzeczywistość materialna. Kruszwica. Od wczesnopiastowskiego grodu do zamku kazimierzowskiego.
Ščapova, J. L., 1973, Zasady interpretacji analiz składu szkła zabytkowego. Archeologia Polski, 18(1), 15–72.
Ščapova, J. L., 1998, Bizantijskoje stiekło. Očerki istorii. Moskva: Editoriał URSS.
Siegmann, M., 1997, Die Perlen des Frühmittealterlichen Gräberfeldes von Liebenau. W: U. von Freeden, A. Wieczorek (red.), Perlen. Archeologie. Techniken. Analysen (s. 133–142). Bonn: Dr Rudolf Habelt GmbH.
Siegmann, M., 2006, Bunte Pracht – Die Perlen der frühmittelalterichen Gräberfelder von Liebenau, Kreis Nienburg/Weser, und Dörverden, Kreis Verden/Aller, teil 5. Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas, t. 28. Langenweissbach: Beier&Beran. Archäologische Fachliteratur.
Sode, T., 2004, Glass bead making technology. W: M. Bencard, A. Kann Rasmussen, H. Brinch Madsen (red.), Ribe Excavations 1970–76, t. 5 (s. 83–102). Aarhus: Aarhus Universitetsforlag.
Sode, T., 2010, An investigation on segmented, metal-foiled glass beads and blown, mir-rored glass beads from Ribe, Denmark. In: C. Dobiat, P. Ettel und F. Fless, Zwischen Fjorden und Steppe. Festschrift für Johan Callmer Zum 65 (Geburtstag. Internationale Archäologie Studia honoraria, 31), 219–328.
Staššikova-Štukovská, D., Plško, A., Kucera, M., 2007, ,,Granulácia” zo skla a ,,vlasový efekt” technológie 7.–8. storočia? Historické sklo. Sborník pro dějiny skla, t. 4 (s. 17–26). Čelákovice: Mětske museum v Čelákovicích.
Stawiarska, T., 1984, Szkła z okresu wpływów rzymskich z północnej Polski. Studium technologiczne. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łodź: Ossolineum.
Stawiarska, T., 1987, Metody porównań składów chemicznych szkieł zabytkowych ze szczególnym uwzględnieniem okresu wpływów rzymskich. Acta Universitatis Nicolai Copernici (Seria Archeologia, 12). Archeologia szkła, 2, 35–50.
Stephan, H. G., 1987, Mittelalterliche Glasfunde aus Höxter/Weser. Bulletin de L’association internationale pour l’histoire du Verre, 7, 158–166.
Steppuhn, P., 1997, Bleiglasperlen des Frühen und hohen Mittelalters in Nordeuropa. W: U. von Freeden, A. Wieczorek (red.), Perlen. Archeologie. Techniken. Analysen (s. 201–209). Bonn: Dr Rudolf Habelt GmbH.
Steppuhn, P.,1998, Die Glasfunde von Haithabu. Berichte über die Ausgrabungen in Haithabu. Bericht, t. 32. Neumünster: Wachkoltz Verlag.
Szilágyi, K., 1994, Perlentypen aus dem X–XII. Jahrhundert in Ungarn und ihre Archäologische bedeitung. Památky archeologické, 85, 75–110.
Szilágyi, K., 1997, Beiträge zur Frage des Perlenhandels im 10.–12. Jahrhundert im Karpatenbecken. W: U. von Freeden, A. Wieczorek (red.), Perlen. Archeologie. Techniken. Analysen (s. 233–242). Bonn: Dr Rudolf Habelt GmbH.
Tait, H. (red.), 1995, The thousand years of glass. London: British Museum Press.
Theune, C., 2008, Die Perlen von Dunum – Neue Forschungen zur Chronologie des karolingerzeitlichen Gräberfeldes von Dunum, Ldkr. Wittmund (243ff). Probleme der Küstenforschung im südlichen Norseegebiet, 32.
Urllich, D. G., 1989, Halbedelsteine und Glasfunde. W: A. von Müller, K. von Müller-Mčci (red.), Ausgrabungen, Funde und naturwissenschaftliche Untersuchungen auf dem Burgwall in Berlin-Spandau (s. 57–99). Berlin: Wissenchaftsverlag Volker Spiess.
Valiulina, S., 2016, International trade relations of the middle Volga region in the Medieval Period through the glass evidence. Archeologia Polski, 61,113–170.
Venclová, N., 2016, Němčice and Staré Hradisko. Iron Age glass and glass-working in Central Europe. Praha: Archeologický ústav AV ČR.
Wajda, S., 2013, Zabytki szklane i szkliwione. W: J. Kalaga (red.), Sutiejsk. Gród pogranicza polsko-ruskiego z X–XIII wieku. Studium interdyscyplinarne. Warszawa – Pękowice: Wydawnictwo Profil-Archeo.
Wedepohl, K. H., 1998, Mittelalterliches Glas in Mitteleuropa: Zusammensetzung, Herstellung, Rohstoffe. Göttingen: Vandenhoeck&Ruprecht in Göttingen.
Wieczorkowski, T., 1939, Zabytki ze szkła, szkliwa, kamieni półszlachetnych, bursztynu itd. z Gniezna. W: J. Kostrzewski (red.), Gniezno w zaraniu dziejów (od VIII do XIII wieku). Poznań: Poznańskie Towarzystwo Prehistoryczne.
Wrzesińscy, A. i J., 1995, Dwa interesujące groby z wczesnośredniowiecznego cmentarzyska szkieletowego w Dziekanowicach, gm. Łubowo, woj. poznańskie, stan. 22. Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, 3, 207–218.
Zbierski, A., 1959, Wczesnośredniowieczne materiały archeologiczne z Czermna nad Huczwą. Archeologia Polski, 4, 105–148.
Zakharov, S. D., Kuzina I. N., 2008, Veshchevoi material Mininskogo arkheologicheskogo kompleksa: Izdeliya iz stekla i kamennye busy. W: Arkheologiya severnorusskoi derevni 10–13 vekov: srednevekovye poseleniya i mogil’niki na Kubenskom ozere, t. 2 (s. 142–215). Material’naya kul’tura i khronologiya. Moskva: Nauka.
Żak, J., 1957, Kwestia pochodzenia szklanych paciorków odcinkowych na ziemiach pomorskich. Materiały Zachodnio-Pomorskie, 3, 161–174.