Abstrakt
The religious writings of the Tatars constitute a valuable source for philological research due to the presence of heretofore unexplored grammatical and lexical layers of the north borderland Polish language of the 16th-20th centuries and due to the interference-related and transfer-related processes in the context of Slavic languages and Slavic-Oriental contacts. Therefore the basis for linguistic analyses is constituted by one of the most valuable monuments of this body of writing – the first translation of the Quran into a Slavic language in the world (probably representing the north borderland Polish language), which assumed the form of a tefsir. The source of linguistic analyses is constituted by the Olita tefsir, which dates back to 1723 (supplemented and corrected in the 19th century). On the basis of the material that was excerpted from this work the author presents both borderland features described in the subject literature and tries to point the new or only sparsely confirmed facts in the history of the Polish language, including the formation of the north borderland Polish language on the Belarusian substrate. Research involves all levels of language – the phonetic-phonological, morphological, syntactic and the lexical-semantic levels.Bibliografia
KK – Kitab z Kazania (transliteracja w: Galina Miškinienė, Sieniausi lietuvos totorių rankraščiai. Grafika. Transliteracija. Vertimas. Tekstų struktūra ir turinys, VU leidykla, Vilnius 2001).
ChL – Chamaił lipski (transliteracja w: Galina Miškinienė, Sieniausi lietuvos totorių rankraščiai. Grafika. Transliteracija. Vertimas. Tekstų struktūra ir turinys, VU leidykla, Vilnius 2001).
KŁ – Kitab Łuckiewicza (transliteracja wybranych fragmentów w: Jan Stankievič, Přispěvky k dějinám běloruského jazyka na zăkladě rukopisu ‘Al-Kitab’, „Slavia” 12, 1933–1934, s. 357–390 oraz transliteracja w: Galina Miškinienė, Ivano Luckevičiaus kitabas – Lietuvos totorių kultūros paminklas, Vilnius 2009).
KM – Kitab Milkamanowicza (transliteracja wybranych fragmentów w: Czesław Łapicz, Kitab Tatarów litewsko-polskich. (Paleografia. Grafia. Język), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 1986 oraz w rękopisie – Czesław Łapicz).
TAL – Tefsir z 1723 roku (autorska transliteracja oparta na systemie przyjętym w ramach prac nad projektem „Tefsir”)
Tefsir z 1686 roku (autorska transliteracja oparta na systemie przyjętym w ramach prac nad projektem „Tefsir”)
Tefsir z 1725 roku (transliteracja wybranych fragmentów – głównie sur I, II w: Alexander Nadson, The Byelorussian Tartars and Their Writings, „The Journal of Byelorussian Studies” 2, 1970, nr 2, s. 141–176; Paul Suter, Alfurkan Tatarski. Der litauisch-tatarische Koran-Tefsir, Bohlau-Verlag GmbH, Köln 2004, s. 374–446).
Tefsir z 1788 roku (transliteracja wybranych fragmentów w rękopisie – Czesław Łapicz).
SPolXVI – Słownik polszczyzny XVI wieku, red. Renata Mayenowa, t. 1–36, Wrocław 1966–2014.
SL – Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego, t. 1–6, Lwów 1854–1860.
SWil – Słownik języka polskiego, t. 1–2, Wilno 1861.
Срезневский И. И. (1989), Словарь древнерусского языка (репринт), t. 1–3, Москва.
Cybulski Marek (1996), Staropolskie przekłady psałterza, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN” 41, z. 2.
Cychun Genadij (2016), Сляды беларускамоўнага субстрату ў тэфсірах, створаных на трыторы ібылога ВКЛ, w: Święte ksiegi judaizmu, chrześcijaństwa i islamu w słowiańskim kręgu kulturowym, t. 1: Księgi wyznawców islamu. Kitabistyka, red. Monika Krajewska, Joanna Kulwicka-Kamińska, Arleta Szulc, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 161–168.
Dufala Krystyna (2008–2009), Legenda o św. Grzegorzu w kitabie Tatarów – muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego, w: Chrestomatia teolingwistyki, red. Aleksander Gadomski, Czesław Łapicz, Universum, Symferopol, s. 205–220.
Gadomski Aleksander, Łapicz Czesław, red. (2008–2009), Teolingwistyka: historia, stan współczesny, perspektywy..., w: Chrestomatia teolingwistyki, red. Aleksander Gadomski, Czesław Łapicz, Universum, Symferopol, s. 33–58.
Grek-Pabisowa Iryda, Maryniakowa Irena (1997), Język polski na Kresach północno-wschodnich dawniej i dziś, w: Historia i współczesność języka polskiego na Kresach Wschodnich, red. Iryda Grek-Pabisowa, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa, s. 27–109.
Jankowski Henryk, Łapicz Czesław (2000), Klucz do raju. Księga Tatarów litewsko-polskich z XVIII wieku, przeł., oprac. Henryk Jankowski, Czesław Łapicz, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa.
Kulwicka-Kamińska Joanna (2013), Przekład terminologii religijnej islamu w polskich tłumaczeniach Koranu na tle biblijnej tradycji translatorycznej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Kurzowa Zofia (1993), Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI–XX w., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Kraków.
Łapicz Czesław (1986), Kitab Tatarów litewsko-polskich. Paleografia. Grafia. Język, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Łapicz Czesław (1989), Z problematyki badawczej piśmiennictwa Tatarów białostockich, w: Studia językowe z Białostocczyzny. Onomastyka i historia języka, red. Elżbieta Smułkowa, Irena Maryniakowa, PWN, Warszawa, s. 161–171.
Łapicz Czesław (1994), Polsko-białoruskie związki językowe w piśmiennictwie muzułmanów litewskich (na przykładzie form: barzdo, borzdo ̒bardzo̓, ̒prędko̓), „Studia nad Polszczyzną Kresową”, t. 7, s. 171–178.
Łapicz Czesław (2008), Glosy, komentarze, objaśnienia etc., czyli o pozakoranicznych dopiskach w rękopiśmiennych tefsirach muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego, w: Orientas Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos Visuomenės Tradicijoje: Totoriai ir Karaimai, red. Tamara Bairašauskaitė, Halina Kobeckaitė, Galina Miškinienė, VU leidykla, Vilnius, s. 69–80.
Mika Tomasz, Twardzik Wacław (2011), Jak zagadkowe cztery tytuły rozdziałów w Rozmyślaniu przemyskim pozwalają wyobrażać sobie jego zagubiony autograf, „Język Polski”, z. 5, s. 321–334.
Miškinienė Galina (2001), Sieniausi lietuvos totorių rankraščiai. Grafika. Transliteracija. Vertimas. Tekstų struktūra ir turinys, VU leidykla, Vilnius.
Pepłowski Franciszek (1974), Odczasownikowe nazwy wykonawców czynności w polszczyźnie XVI w., Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974.
Pihan-Kijasowa Alicja (2009), Akty cechów wileńskich z lat 1495–1759. Komentarz językowy, w: W kręgu języka, red. Mirosław Skarżyński, Monika Szpiczakowska, Księgarnia Akademicka, Kraków.
Pihan-Kijasowa Alicja (2011), Nazwiska mieszczan wileńskich (XVI–XVIII wiek). Zarys problematyki, „Poznańskie Spotkania Językoznawcze”, t. 22: Studia onomastyczne i dialektologiczne, s. 83–94.
Radziszewska Iwona (2010), Chamaiły jako typ piśmiennictwa religijnego muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego (na podstawie słowiańskiej warstwy językowej), Toruń (komputeropis).
Smułkowa Elżbieta (1988), Zagadnienia polsko-białorusko-litewskiej interferencji językowej na ziemiach północno-wschodnich Polski, w: Z polskich studiów slawistycznych, seria VII, s. 395–405.
Suter Paul (2004), Alfurkan Tatarski. Der litauisch-tatarische Koran-Tefsir, Bohlau-Verlag GmbH, Köln.
Synkowa Iryna (2015), Тэфсір татараў Вялікага княства Літоўскага: бібліяграфічны агляд і крыніцазнаўчыя праблемы, http://www.tefsir.umk.pl/pliki/Tefsir_Tatarow_WKL.pdf [dostęp: 2 czerwca 2017].
Tarełka Michaił (2015), Рукапісы татараў Беларусі XVIII – пачатку XXI стагоддзя з дзяржаўных і грамадскіх кнігазбораў краіны. Каталог, Мінск.
Tarełka Michaił (2016), Pэлігійна-палемічны тэкст з лейпцыгскага канвалюта, w: Święte ksiegi judaizmu, chrześcijaństwa i islamu w słowiańskim kręgu kulturowym, t. 1: Księgi wyznawców islamu. Kitabistyka, red. Monika Krajewska, Joanna Kulwicka-Kamińska, Arleta Szulc, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 121–149.
Tarełka Michaił, Kożynowa Ałła (2004), Teksty polskie muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego z końca XVIII–początku XIX wieku jako źródło do badań nad polszczyzną kresową, „Studia nad Polszczyzną Kresową”, t. 11, s. 279–296.
Tarełka Michał, Synkowa Iryna (2009), Адкуль пайшлі ідалы, Мiнск.
Wydra Wiesław (2008), Wokół fenomenu Kazań świętokrzyskich, w: Kazania świętokrzyskie. Nowa edycja. Nowe propozycje badawcze, red. Paweł Stępień et al., Biblioteka Narodowa, Warszawa, s. 46–47.
Licencja
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych od 2016 roku w „Poznańskich Studiach Polonistycznych. Serii Językoznawczej” pod następującymi warunkami:
- uznanie autorstwa – obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
- bez tworzenia utworów zależnych – utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2016 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).