Abstrakt
In the 17th century funeral sermons were one of the most frequent forms of public utterances. More than 600 funeral sermons were published in Poland at that time. They were issued by publishing houses scattered all over Poland, and thus each region had its representation in this output. Consequently, funeral sermons are a good source for studies into regional differences in the Polish language of the 17th century. The article deals with this problem on the example of Great Polish prints issued in 17th-century Poznań publishing houses of: the Wolrabs, Wojciech Regulus, Wojciech Młodujewicz, Wojciech Laktański, Jan Rossowski, the Printing Office of Lubrański Academy and the Printing Office of SocietatisIesu. The analysis of texts revealed that they manifest the most typical features of the general Polish of that time, but simultaneously the regional features, differential in character (as for example the inflectional suffix -ej of feminine hard-stem nouns: type głowej), as well as frequentative (as for example the exchange of i and y for e before consonants l, ł: type zrobieł). And although the discussed texts were written not only by the authors originating from Great Poland, they are characterized by common linguistic features. Thus, it must be admitted that the employees of printing firms – the editors, proof-readers, typesetters – played a significant role in the final linguistic creation of the 17th-century printed text.Bibliografia
Źródła
Chrząstowski Cyprian (1629), KAZANIE Przy oddaniu ostatniey posługi Ciału IEGO MOSCI PANA, P. ANDRZEIA Z DRZEWICE DRZEWICKIEGO, W Kościele Oyczystey maiętności iego odprawowane [...] W POZNANIU, W Drukarni Jana Wolraba, Roku P. 1629. (Skrót: Chrząst)
Hesperus Michał (1639), Dobra Pielgrzymʃka Otucha lubo Pogrzebne Słowa nad Slachetnym Ciałem Sławney Pamięci niegdy Jej Msći Pani Anny Mariey Bechinki z Łazan Małowcowey, Pobożney y ʃtateczney w ʃwym dla Chriʃtuʃa y iego Ewangelij z Oyczyzny właʃney Kroleʃtwa Czeʃkiego wygnańʃtwie Matrony. G woli Je[go] Mśći Panu Albrychtowi Selfeidowi z Małowirz Małowcowi, y inʃzym teʃkliwych Exulantom ʃpiʃane a w Kośćiele Skockim od X. MICHLA HESPERUSA z żalem mowione. 24 Iulij. ANNO MDCXXXIX. w Leʃznie u Daniela Vetterusa [1639]. (Skrót: Hesp)
Kaczyński Paweł (1647), STRZAŁA Zacnego Domu Ich Mościow Panow MIKOŁAIEWSKICH, Abo Kazanie na Pogrzebie Iey Mości P. ZOFIEY Z DRZEWIEC ZALESKIEY, Pisarzowey Ziemskiey Sieradzckiey [...] W Poznaniu w Drukarni Woyciecha Regulusa [po 4 II 1647]. (Skrót: Kaczyn)
Kamomilla Przemyślczyk Franciszek (1622), KAZANIE NA POGRZEBIE, WIELKA POBOZNOSCIA SLAWNEY IEY MOSCI, PANIEY DOROTHY Z BRUDZEWA ZIELENSKIEY. Odprawione w Pyzdrach [...] Przez X. Franciszka Kamomille Przemyslczyka, Franciszkana [...] W POZNANIU, W Drukarni Jana Rossowskiego, 1622. (Skrót: Kamom)
Kowalski Franciszek Wierusz (1661), WOZ OZDOBNY. Chwałą Polityczną y Duchowną okryty, WIELMOZNEY JEY MOSCIEY PANIEY, P. KATARZYNIE Hrabiance na Skrzynnie SZCZAWIŃSKIEYŁenczyckiey, Gąmbińskiey etc. Starościney [...] W POZNANIU [w Drukarni Wdowy Reginy i Dziedziców Wojciecha Regulusa, po 21 XI 1661]. (Skrót: Kowal)
Lisicki Mateusz (1662), LODZ DO SZCZEŚLIWEGO PORTU płynąca, Przy pogrzebinach IEGO MOŚĆI PANA, P. JANA SZOŁDRSKIEGO Cześnika Ziemskiego Kaliskiego, Także Ich Mośćiow Panien BARBARY y IADWIGI Dwu Cor Iego Mośći SZOŁDRSKICH, Kazaniem żałobnym Przez Xiędza MATTHEUSZA LISICKIEGO Dziekana Lwoweckiego, Plebana Kamińskiego, W Kościele Czempińskim dnia 11. Grudnia, w Roku Pańskim 1662. W drogę wiecznośći Wyprawiona. Drukowano w Poznaniu u Dźiedźicow Woyćiecha Regulusa. (Skrót: Lis)
Meller Dydak Stanisław (1646), POCIECHA Przednim uczczona mieiscem Abo CONTROVERSIA Miedzy Zalem y Poćiechą Pogrzebnymi, o pierwsze w Sercu Załosnym mieisce Przy uroczystym Akćie POGRZEBU WIELMOZNEY PANI, Jei Mći Pani KONSTANCYI Z LUBOMIRZA CZARNKOWSKIEY, Miedzyrzeckiey, Pyzdrskiey etc. astarosciny. Zdaniem Kaznodzieyskim X. DIDAKA STANISŁAWA MELERA Zakonu Braći Mnieiszych Franćiszka S. CONVENTUALIUM, S. Theol. Bakałarza, Definitora Prowincyi Polskiey, Kaznodzieie Konwentu Poznańskiego, Na Stronę Poćiechy NACHYLONA W CZARNKOWIE, Dnia 13. Octobra, Roku Zbawienia 1646, W POZNANIU, Drukiem Woićiecha Regulusa. (Skrót: Dyd)
Pęski Walenty [SJ] (1681), ZNIWO NIESMIERTELNE PO ZNIWIE SMIERTELNYM. Na Moralnych i Politycznych polach, Zacnie pobożnego życia JASNIE WIEL: JEGOMOSCI PANA, PANA ANDRZEIA RADOLINSKIEGO. KASZTELANA KRZYWINSKIEGO [...] w POZNANIU, w Drukarni I.K.M. Collegium Societatis JESU [po 18 VII 1681]. (Skrót: Pęski)
Pigłowski Wojciech (1652), KAZANIE Na Pogrzebie Ieo Mośći Xiędza, ZYGMUNTA CIELECKIEGO, PROBOSZCZA POZNANSKIEGO, Gnieźnieńskiego, Krakowskiego, Płockiego, KANONIKa. Miane w Poznaniu w Kośćiele Kathedralnym, Przez I. Mci X. WOYCIECHA PIGŁOWSKIEGO Kanonika Poznańskiego etc. etc. A do Druku podane Przez W.Xa. MATTHEUSZA ZGIERSKIEGO, Poddziekaniego Kośćioła Kathedralnego Poznańskiego, W Roku Pańskim 1652. dnia 10. Grudnia, W POZNANIU, W Drukarni Wdowy y Dźiedźiców Woyćiecha Regulusa. (Skrót: Pig 1)
Pigłowski Wojciech (1646), RZEKA POKOIU Y STRUMIEN POWODZ SŁAWY NIOSĄCY To iest: Kazanie na Pogrzebie WIELMOZNEY IEYMOSCI PANIEY KONSTANCYEY Z LUBOMIRZA CZARNKOWSKIEY, Miedzyrzeckiey, Pyzdrskiey, &c. STAROSCINEY. Miane w Kośćiele Czarnkowskim, Przez X. WOYCIECHA PIGŁOWSKIEGO Kanonika Poznańskiego, Wałeckiego Proboszcza, 1. Octobr. 1646. W Poznaniu, Drukowano u Woyćiecha Regulusa. (Skrót: Pig 2)
Protfic Marcin S.T.D. (1681), POŁOW GORNOLOTNEGO IASTRZĘBCA Iaśnie Wielmożnego Iego Mośći X. STANISŁAWA SARNOWSKIEGO BISKUPA KUIAWSKIEGO I POMOIRZKIEGO, w Dźień Pogrzebu, W Kośćiele Katedralnym Włocławʃkim Przez X. MARCINA PROTFICA S.T.D. Kanonika i Kaznodźieię Katedralnego Włocławskiego Anno 1681. Die 27. Januarij Pokazany. z Dozwoleniem Starʃzych W POZNANIU W Drukarni I.K.,M. Collegium Societatis IESU. (Skrót: Prot)
Rozycki (Różycki) Jan (1639), ZAŁOBNY KATAPHALK IEY MSCI PANI ANNIE Z CZACZA GAIEWSKI Przy pogrzebie wystawiony PRZEZ X. IANA ROZYCKIEGO Proboszcza Kośćiańskiego, Srzem. etc. sługę domowego. Iaśnie Wielmożnego Iego Mści X. BISKUPA POZNANSKIEGO w Kośćiele Czackym. 20. Iunij Roku Pańskiego 1639. (Skrót: Róż)
Wieczorkowski Bartłomiej (1629), KAZANIE NA POGRZEBIE WIELMOZNEY PANI IEY MOSCI, PANI ANNY GRABIANKI Z WIERBNA CISWICKI KASZTELLANKI SRZEMSKI, PANI Wielką pobożnośćią y mądrośćią sławney. Przez WIELEBNEGO X. BARTHLOMIEIA WIECZORKOWSKIEGO PLEBANA RYDZYNSKIEGO. W Rydzynie w Kosćiele Swiętego Stanisława farskim. IV. Decembris, Anno Salutis M.DC.XX.VIII odprawione. W POZNANIU W Drukarni Jana Wolraba, Roku P. 1629. (Skrót: Wiecz)
Literatura
Borek Henryk (1962), Język Adama Gdaciusza. Przyczynek do dziejów polszczyzny śląskiej, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Brajerski Tadeusz (1960), Oboczność powiedać || powiadać w języku polskim XIV-XVI w., cz. 2, „Slavia Occidentalis”, s. 35–43.
Dejna Karol (1973), Dialekty polskie, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
Dworzaczek Włodzimierz (1981), Pigłowski Wojciech, w: Polski słownik biograficzny, t. 26, red. Emanuel Rostworowski, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 206–207.
Gruchmanowa Monika (1997), Opis systemu gramatycznego polszczyzny Poznania, w: Słownik gwary miejskiej Poznania, red. Monika Gruchmanowa i Bogdan Walczak, PWN, Warszawa–Poznań, s. 20–44.
Grzebień Ludwik SJ, oprac. (1996), Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995, WAM, Kraków.
Kawecka-Gryczowa Alodia, Korotajowa Krystyna, Sójka Jan, oprac. (1977), Drukarze dawnej Polski. Od XV do XVIII wieku, t. 3, cz. 1, Wielkopolska, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk. (Skrót: Drukarze)
Klemensiewicz Zenon, Lehr-Spławiński Tadeusz, Urbańczyk Stanisław (1965), Gramatyka historyczna języka polskiego, PWN, Warszawa.
Klemensiewicz Zenon (1974), Historia języka polskiego, PWN, Warszawa.
Kowalska Alina (1963), Zaimkowe formy jeje(j), jejich w zabytkach języka polskiego XIV-XVIII wieku, „Język Polski”, z. 4–5, s. 236–244.
Kowalska Alina (1986), Dzieje języka polskiego na Górnym Śląsku w okresie habsburskim (1526-1742), PWN, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
Kumor Bolesław (1989–1991), Różycki Jan, w: Polski słownik biograficzny, t. 32, red. Henryk Markiewicz, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Kurzowa Zofia (1993), Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI-XX w., PWN, Warszawa–Kraków.
Michalska Paulina (2013), Status staropolskich oboczności wyrazowych w polszczyźnie XVII wieku, Wydawnictwo PTPN, Poznań.
Osiewicz Marek (2012), Wpływ zecera na ukształtowanie graficzno-językowe tekstu drukowanego. Uwagi wstępne do analizy „Ksiąg o gospodarstwie domowym” z 1549 roku, „LingVaria”, nr 2 (13), s. 65–76.
Osiewicz Marek (2013), Wariantywność graficzna „Ksiąg o gospodarstwie domowym” Piotra Krescentyna z 1549 roku. Studium przypadku, Rys, Poznań.
Ostaszewska Danuta, red. (2002), Polszczyzna XVII wieku. Stan i przeobrażenia, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice.
Pawłowska Regina (1979), Fonetyka języka polskiego nauczanego w Gdańsku w XVII wieku, Ossolineum, Gdańsk–Wrocław.
Pihan-Kijasowa Alicja (1999), Literacka polszczyzna Kresów północno-wschodnich XVII wieku. Fonetyka, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Pihan-Kijasowa Alicja (2002), Literacka polszczyzna wielkopolska XVII wieku a język Samuela ze Skrzypny Twardowskiego, w: Wielkopolski Maro. Samuel ze Skrzypny Twardowski i jego dzieło w wielkiej i małej ojczyźnie, red. Katarzyna Meller i Jacek Kowalski, „Poznańskie Studia Polonistyczne”, Poznań.
Pihan-Kijasowa Alicja (2013), O regionalności siedemnastowiecznych kazań pogrzebowych. Część I: druki lubelskie, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza”, t. 20 (40), z. 2, s. 159–171.
Rzepka Wojciech Ryszard (1993), Odrębność regionalna polszczyzny literackiej w Wielkopolsce w XVI-XVII wieku, w: Munera linguistica Ladislao Kuraszkiewicz dedicata, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 275–282.
Rzepka Wojciech Ryszard (1997), Rodowód polszczyzny Wielkopolan, w: Słownik gwary miejskiej Poznania, red. Monika Gruchmanowa i Bogdan Walczak, PWN, Warszawa–Poznań, s. 7–19.
Siekierska Krystyna (1974), Język Wojciecha Chrościńskiego. Studium mazowieckiej polszczyzny z przełomu XVII i XVIII wieku, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
Skwara Marek (2009), Polskie drukowane oracje pogrzebowe XVII wieku. Bibliografia, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk.
Stieber Zdzisław (1958), Rozwój fonologiczny języka polskiego, PWN, Warszawa.
Szlesiński Iwo (1968), Język Samuela ze Skrzypny Twardowskiego (fonetyka i fleksja), „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”, s. 333–400.
Szostek Teresa (1990), Kazanie, w: Słownik literatury staropolskiej, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 317–319.
Treichel Irena, red. (1972), Słownik pracowników książki polskiej, PWN, Warszawa–Łódź.
Urbańczyk Stanisław (1962), Zarys dialektologii polskiej, PWN, Warszawa.
Walczak Bogdan (1995), Zarys dziejów języka polskiego, SAWW, Poznań.
Wiśniewska Halina (1986), Regionalizmy czy kolokwializmy (na przykładzie księgi złoczyńców z lat 1644-1647), „Acta Aniversitatis Lodziensis. Folia Linguistica”, nr 12, s. 529–341.
Zieniukowa Jadwiga (1968), Z dziejów polszczyzny literackiej w XVIII wieku. Język pism Jana Jabłonowskiego wobec ówczesnych przepisów normatywnych, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Licencja
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych od 2016 roku w „Poznańskich Studiach Polonistycznych. Serii Językoznawczej” pod następującymi warunkami:
- uznanie autorstwa – obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
- bez tworzenia utworów zależnych – utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2016 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).