Język i transmisja kulturowa w tatarskich kitabach. Stan badań
PDF

Słowa kluczowe

history of the Polish language
history of the Belarusian language
kitab studies
Tatars
kitab

Jak cytować

Kulwicka-Kamińska, J. . (2020). Język i transmisja kulturowa w tatarskich kitabach. Stan badań. Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza, 27(2), 65–84. https://doi.org/10.14746/pspsj.2020.27.2.4

Abstrakt

The article discusses the kitab studies covering the physical and cultural legacy of the Tatars of the former Grand Duchy of Lithuania (today: Polish, Belarusian and Lithuanian Tatars). Religious manuscripts, including kitabs, are a part of Tatars’ cultural legacy, hence the article presents these writings and the areas of research on kitabs that cover: a) cataloguing the manuscripts; b) monographic studies providing their philological analysis; c) discussion of their content, with attention to Muslim and Christian traditions; d) textual analysis of these old texts; e) editorial preparations.

https://doi.org/10.14746/pspsj.2020.27.2.4
PDF

Bibliografia

Adamczyk Maria (1980), Biblijno-apokryficzne narracje w literaturze staropolskiej do końca XVI wieku, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań.

Akiner Shirin (1973), The Vocabulary of a Byelorussian K’it’ab in the British Museum, „The Journal of Byelorussian Studies”, t. 3, nr 1, s. 55–84.

Akiner Shirin (2009), Religious Language of a Belarusian Tatar Kitab: A Cultural Monu-ment of Islam in Europe. With a Latin-Script Transliteration of the BL Tatar Belarusian Kitab (Or. 13020)’ on CD-ROM, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.

Akiner Shirin (2013), Treść kitabu ze zbiorów Biblioteki Brytyjskiej, w: Tatarzy Wielkiego Księstwa Litewskiego w historii, języku i kulturze, red. J oanna Kulwicka-Kamińska, Czesław Łapicz, TNT, Toruń, s. 103–123.

Antonovič Anaton K. (1968), Belarusskie teksty, pisannye arabskim pis’mom, i ich grafiko-orfografičeskaja sistema [Белорусские тексты, писанные арабским письмом, и их графико-орфографическая система], Ministerstvo Vysšego i Srednego Special’nogo Obrazovanija Lit. SSR, Vil’njuskij Gosudarstvennyj Universitet im. V. Kapsukasa, Kafedra Ruskogo Jazyka, Vil’njus.

Bednarczuk Leszek (2013), Language in contact and conflict on the territory of the Grand Duchy of Lithuania (GDL), „Acta Baltico-Slavica”, t. 37, s. 19–39.

Čekmonas Valerij (1985), Gadal’naja kniga Chodyny (iz kitaba KU-1446) [Гадальная книга Ходыны (из китаба КУ-1446)], „Kalbotyra”, t. 36 (2), s. 99–107.

Citavec Alena (2009), Rukapisy naščadkaŭ tataraŭ Vjalikaga knjastva Litoŭskaga ŭ kalekcyjach svetu [Рукапiсы нашчадкаў татараў Вялiкага княства Літоўскага ў калекцыях свету], „Zabytki: dakumental’nyja pomniki na Belarusi”, s. 49–62.

Drozd Andrzej (1995a), O twórczości literackiej Tatarów w dobie staropolskiej, w: Tatarzy w Europie i na świecie, Materiały z ogólnopolskiej sesji naukowej, 10–11 grudnia 1994, Poznań, s. 33–47.

Drozd Andrzej (1995b), Tatarska wersja pieśni-legendy o św. Hiobie, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka”, t. 2 (22), s. 163–195.

Drozd Andrzej (1996), Staropolski apokryf w muzułmańskich księgach. (Tatarska adaptacja Historyji barzo cudnej o stworzeniu nieba i ziemie Krzysztofa Pussmana), „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka”, t. 3 (23), s. 95–134.

Drozd Andrzej (1997), Wpływy chrześcijańskie na literaturę Tatarów w dawnej Rzeczypospolitej. Między antagonizmem a symbiozą, „Pamiętnik Literacki”, z. 3, s. 3–34.

Drozd Andrzej (1999), Arabskie teksty liturgiczne w przekładzie na język polski XVII wieku. Zagadnienia gramatyczne na materiale chutb świątecznych, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa.

Drozd Andrzej (2000), Piśmiennictwo Tatarów polsko-litewskich (XVI–XX w.). Zarys problematyki, w: Andrzej Drozd, Marek M. Dziekan, Tadeusz Majda, Piśmiennictwo i muhiry Tatarów polsko-litewskich. Katalog zabytków tatarskich, t. 3, Res Publica Multiethnica, Warszawa.

Dubiński Aleksander (1987), Slavjanskie èlementy v tjurskich jazykach na territorii Pol’ši, Litvy i Ukrainy [Славянские элементы в тюрских языках на территории Польши, Литвы и Украины], w: Problemy języków Azji i Afryki, PWN, Warszawa, s. 175–185.

Dufala Kristina (1996), Z rèligijnaj frazealogii belaruskich tatar (na matèryjale dvuvh kitabaŭ [З рэлігійнай фразеалогіі беларускiх татар (на матэрыяле двух кітабаў)], „Hungaro-Albaruthenica”, s. 32–34.

Dufala Kristina (2008–2009), Legenda o św. Grzegorzu w kitabie Tatarów – muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego, w: Chrestomatia teolingwistyki, red. Aleksander Gadomski, Czesław Łapicz, Universum, Symferopol, s. 205–220.

Durgut Hüseyin (2014), Linguistic Features of Mirajname Texts in Manuscripts of the Lithuanian Tatars, w: Tiurkų Istorija ir Kultūra Lietuvoje. Turks’ History and Culture in Lithuania. История и Культура Тюрков в Литве, red. Tamara Bairašauskaitė, Galina Miškinienė, Vilniaus Universiteto Leidykla, Vilnius, s. 167–174.

Durgut Hüseyin, Miškinienė Galina (2009), Legenda „Miradž” iz kitaba Ivana Luckeviča [Легенда „Мирадж” из китаба Ивана Луцкевича], w: Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystes kalbos, kultèros ir raštijos tradicijos, Lietuvių kalbos institutas, Vilnius, s. 357–375.

Jankowski Henryk (2016), Teksty turkijskie i ich polskie tłumaczenia w kitabie Mustafy Szahidewicza KMSzah, w: Święte księgi judaizmu, chrześcijaństwa i islamu w słowiańskim kręgu kulturowym, t. 1: Księgi wyznawców islamu. Kitabistyka, red. Monika Krajewska, Joanna Kulwicka-Kamińska, Arleta Szulc, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 185–195.

Konopacki Artur (2015), Jak być dobrym muzułmaninem – nauki praktyczne płynące z kitabów Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego, na przykładzie kitabu Łuckiewicza, „Slavistica Vilnensis”, t. 60, s. 147–157.

Kożynowa Ałła (2019), Maŭljud belaruska-pol’ska-litoŭskich tatar jak gibrydny tekst [Маўлюд беларуска-польска-лiтоўскiх татар як гiбрыдны тэкст], w: Tatarskie dziedzictwo kulturowe, t. 1: Rękopiśmienne księgi religijne. 50 lat kitabistyki, red. Joanna Kulwicka-Kamińska, Czesław Łapicz, Galina Miškinienė, Toruń, s. 189–202.

Kryczyński Stanisław (2000), Tatarzy litewscy. Próba monografii historyczno-etnograficznej, (Warszawa 1938), wyd. 2, Związek Tatarów Polskich, Gdańsk.

Kulwicka-Kamińska Joanna (2013), Przekład terminologii religijnej islamu w polskich tłumaczeniach Koranu na tle biblijnej tradycji translatorycznej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.

Kulwicka-Kamińska Joanna (2016), Religia jako wyróżnik kulturowy społeczności tatarskiej (na przykładzie literatury rękopiśmiennej), w: Tatarzy w Polsce po 1945 roku. Historia. Religia. Tożsamość, red. Piotr Krzyżanowski, Aleksander Miśkiewicz,

Beata Orłowska, Wydawnictwo Naukowe Akademii im. Jakuba z Paradyża, Gorzów Wielkopolski, s. 321–338.

Kulwicka-Kamińska Joanna, Lewicka Magdalena (2015), Instytucjonalne formy badań nad dziedzictwem kulturowym Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Centrum Badań Kitabistycznych (UMK, Toruń), w: Tatarszczyzna w badaniach. Konteksty

interdyscyplinarne, red. Artur Konopacki, Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej Oddział Podlaski, Białystok, s. 65–79.

Kulwicka-Kamińska Joanna, Łapicz Czesław (2017), Co wiemy o najstarszym datowanym rękopisie Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego? (Kitab z 1631 r. – transliteracja, ortografia, przekład, komentarze), „Slavistica Vilnensis”, t. 62, 79–96.

Łapicz Czesław (1986), Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język), Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń.

Łapicz Czesław (1991a), Trzy redakcje językowe muzułmańskiej legendy w piśmiennictwie Tatarów litewsko-polskich, „Acta Baltico-Slavica”, t. 20, s. 155–168.

Łapicz Czesław (1991b), Zawartość treściowa kitabu Tatarów litewsko-polskich, „Acta Baltico-Slavica”, t. 20, s. 169–191.

Łapicz Czesław (2005), Z zagadnień przekładu muzułmańskiej terminologii religijnej na język polski i białoruski, w: Krymsko-polskie Zeszyty Naukowe, red. Aleksander Gadomski, Universum, Symferopol, s. 165–179.

Łapicz Czesław (2007), Z zagadnień przekładu muzułmańskiej terminologii modlitewnej na język polski i białoruski, w: Z przeszłości i teraźniejszości języka polskiego. Księga pamiątkowa dedykowana Teresie Friedelównie, red. Joanna Kamper-Warejko, Joanna Kulwicka-Kamińska, Katarzyna Nowakowska, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 99–117.

Łapicz Czesław (2009), Chrześcijańsko-muzułmańska interferencja religijna w rękopisach Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego, w: Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystes kalbos, kultèros ir raštijos tradicijos, Lietuvių kalbos institutas, Vilnius, s. 293–310.

Łapicz Czesław (2011), Z jakich źródeł muzułmanie Wielkiego Księstwa Litewskiego czerpali wiedzę o religii chrześcijańskiej?, w: Dialog chrześcijańsko-muzułmański. Historia i współczesność, zagrożenia i wyzwania, red. Magdalena Lewicka, Czesław

Łapicz, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 165–185.

Łapicz Czesław, Jankowski Henryk (2000), Klucz do raju. Księga Tatarów litewsko-polskich z XVIII wieku w przekładzie i opracowaniu Henryka Jankowskiego i Czesława Łapicza, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa.

Łyszczarz Michał (2013), Młode pokolenie polskich Tatarów. Studium przemian generacyjnych młodzieży w kontekście religijności muzułmańskiej oraz tożsamości etnicznej, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Olsztyn–Białystok.

Meredith-Owens Glyn Munro, Nadson Alexander (1970), The Byelorussian Tartars and Their Writings, „The Journal of Byelorussian Studies”, t. 2, nr 2, s. 141–176.

Miškinienė Galina (1990), K probleme transliteracii kitaba LU-893 [К проблеме транслитерации китаба ЛУ–893], „Kalbotyra”, t. 42 (2), s. 64–70.

Miškinienė Galina (1995), Adaptacija arabsko-tureckich zaimstvovanij v kitabe KU-1446 [Адаптация арабско-турецких заимствований в китабе KY-1446], w: Funkcyjanal’ny aspekt apisannja moŭnych sistèm, Grodzenski dzjaržaŭny universitèt imja Janki Kupaly, Grodno, s. 200–205.

Miškinienė Galina (1997a), Ideologičeskie spory meždu musul’manami i iudejami (na materiale arabskoalfavitnych rukopisej litovskich tatar serediny XVII v. [Идеологические споры между мусульманами и иудеями (на материале арабскоалфавитных рукописей литовских татар середины XVII в.)], w: Krakowsko-Wileńskie Studia Slawistyczne, red. Sergejus Temčinas, t. 2, IFS UJ, Kraków, s. 234–250.

Miškinienė Galina (1997b), Problemy adaptacii arabizmov i tjurkizmov v kitabe KU-1446 [Проблемы адаптации арабизмов и тюркизмов в китабе КУ-1446], „Kalbotyra”, t. 45 (2), s. 53–64.

Miškinienė Galina (2000), O zawartości treściowej najstarszych rękopisów Tatarów litewskich, „Rocznik Tatarów Polskich”, t. 6, s. 30–36.

Miškinienė Galina (2001), Sieniausi lietuvos totorių rankrašciai. Grafika. Transliteracija. Vertimas. Tekstų struktūra ir turinys, VU leidykla, Vilnius.

Miškinienė Galina (2007), Po sledam Kazanskogo kitaba KU-1446 [По следам Казанского китаба КУ-1446], „Senoji lietuvių literatūra”, t. 24, s. 263–285.

Miškinienė Galina (2008), Turecko-pol’skij slovarik iz kitaba Jakuba Chaseneviča (1840) [Турецко-польский словарик из китаба Якуба Хасеневича (1840)], w: Orientas Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos Visuomenės Tradicijoje: Totoriai ir Karaimai, red. Tamara Bairašauskaitė, Halina Kobeckaitė, Galina Miškinienė, VU leidykla, Vilnius, s. 105–121.

Miškinenė Galina (2011), Svodnyj katalog arabskoalfavitnych rukopisej litovskich tatar: kollekcija Grodnenskogo gosudarstvennogo muzeja istorii religii [Сводный каталог арабскоалфавитных рукописей литовских татар: коллекция Гродненского государственного музея истории религии], „Kalbotyra”, nr 56 (2), s. 93–120.

Miškinenė Galina (2012), Svodnyj katalog arabskoalfavitnych rukopisej litovskich tatatr: L’vovskaja naučnaja biblioteka im. V. Stefanika NAN Ukrainy [Сводный каталог арабскоалфавитных рукописей литовских татар: Львовская научная библиотека им. В. Стефаника НАН Украины], w: Naujausi kalbų ir kultūrų tyrimai, Europos kalbų ir kultūrų dialogo tyrėjų asocjacja, Vilnius s. 36–47.

Miškinienė Galina (2013), O tekstologii rukopisnych kitabov litovskich tatar: legenda Miradž [О текстологии рукописных китабов литовских татар: легенда Мирадж], „Slavistica Vilnensis”, t. 58 (2), s. 99–119.

Miškinienė Galina (2014), O tekstologii rukopisnych kitabov litovskich tatar: pogrebal’nyj obrjad (na materiale rukopisnych istočnikov) [О текстологии рукописных китабов литовских татар: погребальный обряд (на материале рукописных источников)], w: Slavjanskaja pis’mennost’ Velikogo knjažestva Litovskogo: charakternye čerty i specyfičeskie osobennosti [sbornik statej], oprac. Nadežda Morozova, Institut litovskogo jazyka, Vil’njus, s. 301–324.

Miškinenė Galina (2015), Arabografičnye rukopisi litovskich tatar v kontekste kul’turnych vzaimosvjazej: kollekcii Kazanskogo Privolžskogo federal’nogo universiteta i Nacional’noj biblioteki Respubliki Tatarstan [Арабографичные рукописи литовских татар в контексте культурных взаимосвязей: коллекции Казанского Приволжского федерального университета и Национальной библиотеки Республики Татарстан], w: Kintančios Lietuvos visuomenė: struktūros, veikėjai, idėjos, LII leidykla, Vilnius s. 42–59.

Miškinenė Galina (2020), Arabografičnyje rukopisi litovskih tatar iz odnogo častnogo sobraniâ: novye nahodki [Арабографичные рукописи литовских татар из одного частного собрания: новые находки], „Slavistica Vilnensis”, t. 65 (2), s. 136–148.

Miškinenė Galina, Namavičjutė Sigita, Pokrovskaja Ekaterina (2005), Katalog arabskoalfavitnych rukopisej litovskich tatar [Каталог арабскоалфавитных рукописей литовских татар], Izdatel’stvo Vil’nûsskogo universiteta, Vil’njus.

Miškinienė Galina, Temčinas Sergejus (2013), O tekstologii rukopisnych kitabov litovskich tatar: Dialog proroka Muchammeda s šajtanom [О текстологии рукописных китабов литовских татар: Диалог пророка Мухаммеда с шайтаном], w: Tatarzy Wielkiego Księstwa Litewskiego w historii, języku i kulturze, red. Joanna Kulwicka-Kamińska, Czesław Łapicz, TNT, Toruń, s. 211–230.

Radziszewska Iwona (2010), Chamaiły jako typ piśmiennictwa religijnego muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego (na podstawie słowiańskiej warstwy językowej), Toruń (komputeropis).

Radziszewska Iwona (2019), Opowieść o bystrym młodzieńcu i królewskiej córce z kitabu Safarewicza, w: Tatarskie dziedzictwo kulturowe, t. 1: Rękopiśmienneksięgi religijne. 50 lat kitabistyki, red. Joanna Kulwicka-Kamińska, Czesław Łapicz, Galina Miškinienė, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, s. 167–188.

Rukapisy belaruskich tataraŭ kanca XVII – pačatku XX stagoddzja z kalekcyi Cèntral’naj Navukovaj Biblijatèki Nacyjanal’naj akadèmii navuk Belarusi: Katalog [Pукапiсы беларускiх татараў канца XVII–пачатку XX стагоддзя з калекцыi Цэнтральнай навуковай бiблiятэкi Нацыянальнай акадэмii навук Беларусi: каталог] (2003), wybór Inèsa Adamoŭna Gančarova, Alena Iosifoŭna Citavec, Michail Uladzimirovič Tarèlka, Belaruskaja navuka, Minsk.

Rukapisnyja i drukavanyja knigi belaruskich tataraŭ: katalog vystavy [Рукапiсныя i друкаваныя кнiгi беларускiх татараў: каталог выставы] (1997), wybór L. Doŭnar i in., Belaruski universitèt kul’tury, Minsk.

Rukapisy tataraŭ Belarusi XVII – pačatku XX st. z dzjaržaŭnych knigazboraŭ krainy. Katalog [Рукапiсы татараў Беларусi канца XVII–пачатку XX ст. з дзяржаўных кнiгазбораў краiны, Каталог] (2011), wybór Michail Uladzimirovič Tarèlka, Alena Citavec, Belaruskaja navuka, Minsk.

Rukapisy tataraŭ Belarusi XVIII – pačatku XXI stagoddzja z dzjaržaŭnych i gramadskich knigazboraŭ krainy. Katalog [Рукапiсы татараў Беларусi XVIII – пачатку XXI стагоддзя з дзяржаўных i грамадскiх кнiгазбораў краiны. Каталог] (2015), wybór Michail Uladzimirovič Tarèlka, Minsk: Belaruskaja navuka.

Stankevič Jan (1933), Belaruskie musul’mane i belaruskaja literatura arabskim pis’mom [Беларуские мусульмане и беларуская литература арабским письмом], „Gadavik Belaruskaga Navukovaga Tavarystva” I.

Stankevič Jan (1933–1934), Přispěvky k dějinám běloruského jazyka na zăkladě rukopisu ‘Al-Kitab’, „Slavia”, t. 12, s. 357–390.

Stankevič Jan (1952; 2009), Mova rukapisu Al’-Kitab kryvickaga muzèju Ivana Luckeviča ŭ Vil’ni, cz. 1: Fanetyka [Станкевич Ян, Мова рукапісу Аль-Кітаб крывіцкага музэйу Івана Луцкевіча ў Вільні, ч. 1. Фанетыка], Kryvickaje navukovuje tavarystva Pranciša Skaryny, New York. Reedycja: Ivano Luckevičiaus kitabas. Lietuvos Totorių paminklas kultūros. Kitab Ivana Luckeviča. Pamjatnik narodnoj kul’tury litovskich tatar [Китаб Ивана Луцкевича. Памятник народной культуры литовских татар], wybór Galina Mišinene, transliteracja Sigita Namavičjutė, transliteracja arabskich fragmentów: Ekaterina Pokrovskaja, transliteracija tureckich fragmentów: Chusejn Durgut, red. Galina Miškinenė, Birute Sinočkina, Institut litovskogo jazyka, Vil’njus.

Starostina Volha (2006a), Agul’naja charaktarystyka Kitaba 1771 g. [Агульная характарыстыка Кітаба 1771 г.], w: Romanovskije čtenija, red. Oleg Viktorovič D’jačenko i dr., Mogilevskij gosudarstvennyj universitet imieni A. A. Kulešova, Mogilev, s. 231–232.

Starostina Volha (2006b), Typalogija i zmest Kitaba Jana Lebedzja (1771 g.) [Тыпалогія і змест Кітаба Яна Лебедзя (1771 г.)], „Acta albaruthenica, rossica, polonica”, s. 93–95.

Starostina Volha (2007), Ab kol’kasci perapisčykaŭ Kitaba Jana Lebedzja (1771) [Аб колькасці перапісчыкаў Кітаба Яна Лебедзя (1771)], „Vesnik Vicebskaga dzjaržaŭnaga universitèta: Navukovy časopis”, t. 2 (44), s. 70–75.

Starostina Volha (2009), Jazykovye osobennosti i sostav Kitaba Jana Lebedja (1771 god) [Языковые особенности и состав Китаба Яна Лебедя (1771 гoд)], w: Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės kalbos, kultūros ir raštijos tradicijos, Lietuvių kalbos institutas, Vilnius, s. 376–388.

Starostina Volha (2013), Porównanie zawartości Kitabu Lebiedzia (z drugiej połowy XVIII w.) z zawartością innych rękopisów Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego, w: Tatarzy Wielkiego Księstwa Litewskiego w historii, języku i kulturze, red. Joanna Kulwicka-Kamińska, Czesław Łapicz, TNT, Toruń, s. 253–274.

Szynkiewicz Jakób (1932), O kitabie, „Rocznik Tatarski”, t. 1, s. 188–194.

Szynkiewicz Jakób (1935), Literatura religijna Tatarów litewskich i jej pochodzenie, „Rocznik Tatarski”, t. 2, s. 138–143.

Tarełka Michaił, Kożynowa Ałła (2004), Teksty polskie muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego z końca XVIII–początku XIX wieku jako źródło do badań nad polszczyzną kresową, „Studia nad Polszczyzną Kresową”, t. 11, s. 279–296.

Woronowicz Ali (1935a), Kitab Tatarów litewskich i jego zawartość, „Rocznik Tatarski”, t. 2, s. 376–394.

Woronowicz Ali (1935b), Szczątki językowe Tatarów litewskich, „Rocznik Tatarski”, t. 2, s. 351–367.

Tafsiry, kitaby i chamaily z pryvatnych knigazboraŭ Belarusi: katalog [Тафсіры, кітабы і хамаілы з прыватных кнігазбораў Беларусі: каталог] (2020), wybór Michail Uladzimirovič Tarèlka, Belaruskaja navuka, Minsk.