Słowa kluczowe
etymology
folk etymology
non-literary texts
Jak cytować
Liczba wyświetleń: 251
Liczba pobrań: 195
Abstrakt
The subject of the analysis in the article are the etymological explanations presented in the old non-literary texts (i.e. the texts that function primarily outside literature, serving various practical purposes), i.e. in the sixteenth-century Kronika, to jest historyja świata (Chronicle, that is the history of the entire world) by Marcin Bielski and in two eighteenth-century encyclopaedic texts: Informacyja matematyczna (Mathematical information) by Wojciech Bystrzonowski and Nowe Ateny (New Athens) by Benedykt Chmielowski. The review of the etymological comments allows us to take notice of their considerable substantive and formal diversity. These comments apply to both native and foreign vocabulary. On the one hand, they provide information on the origin of proper names (toponyms and anthroponyms), and on the other hand, a whole range of these etymological comments concern common names. A depth of etymological comments presented in non-literary texts is significantly diversified and independent of the nature of the vocabulary to which these comments apply – they can be merely tips on sources of borrowings of foreign words, but they can also constitute a deeper analysis of the meaning and structure of individual words, both native and foreign. These comments are usually implementations of folk etymology. The role of etymological considerations in former non-literary texts is significant. First of all, these texts have a ludic function, typical of popularised texts – they are supposed to surprise, intrigue and entertain readers. Secondly, they serve a cognitive function typical of non-literary texts – they are supposed to expand the readers’ knowledge about the world and language. Thirdly, they have a persuasive function, which is a distinctive feature of both popularised and non-literary texts – they are supposed to provoke the readers’ thoughts on the relationship between non-linguistic reality and the linguistic way of its interpretation, they also stimulate linguistic interests, which was particularly important in the past when the reflection on the native language was poor.
Bibliografia
Teksty źródłowe
IM – Bystrzonowski Wojciech (1749), Informacyja matematyczna rozumnie ciekawego Polaka świat cały, niebo, i ziemię, i co na nich jest w trudnych kwestyjach i praktyce jemuż ułatwiająca, wyd. 2, Drukarnia J. K. M. Societatis Jesu, Lublin.
K – Bielski Marcin (1564), Kronika, to jest historyja świata na sześć wieków a cztery monarchije rozdzielona, z rozmaitych historyków, tak w Świętym Piśmie krześcijańskim, żydowskim, jako i pogańskim, wybierana i na polski język wypisana dostateczniej niż pierwej, z przydanim wiele rzeczy nowych, od początku świata aż do tego roku, który sie pisze 1564, z figurami ochędożnymi i własnymi, Drukarnia Mateusza Siebeneichera, Kraków.
NA – Chmielowski Benedykt (1745–1746; 1754–1756), Nowe Ateny, albo Akademija wszelkiej scyjencyi pełna, na różne tytuły jak na classes podzielona, mądrym dla memoryjału, idyjotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki erygowana, t. I–II wyd. 1, Drukarnia Pawła Józefa Golczewskiego; t. III–IV, wyd. 2, Drukarnia J. K. M. Societatis Iesu, Lwów.
Literatura
Bielski Marcin (2019), Kronika, to jest historyja świata, oprac. Dariusz Śnieżko, Dorota Kozaryn, przy współudziale Eleny Karczewskiej, t. 2, Szczecin.
Bieńkowski Tadeusz (1987), Polscy przedstawiciele „scientia curiosa”, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, t. 30, s. 5–33.
Klemensiewicz Zenon (1974), Historia języka polskiego, wyd. 2, Warszawa.
Klich Edward (1913), VI. Drobiazgi. Humorystyka etymologiczna, „Język Polski”, s. 222.
Kozaryn Dorota, Szczaus Agnieszka (2017), Uwagi o języku w dawnych tekstach użytkowych, Szczecin.
Lewaszkiewicz Tadeusz (1978), Uwagi o związkach leksykalnych między polskimi dziełami historiograficznymi (rekonesans badawczy), „Slavia Occidentalis”, t. 35, s. 35–42.
Łoś Jan (1913), V. Drobiazgi. Dawne etymologie, „Język Polski”, s. 126–127.
Mazurkiewicz Małgorzata (1988), Etymologia a konotacja semantyczna, w: Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 99–112.
Pihan-Kijasowa Alicja (2010), Przegląd badań nad grafią i fonetyką doby średniopolskiej po 1965 roku, w: Dokument pisany w badaniach historii języka polskiego. Z badań nad grafią i fonetyką historycznej polszczyzny, red. Marcin Kuźmicki, Marek Osiewicz, Zielona Góra – Poznań, s. 127–147.
Plezia Marian, red. (1998), Słownik łacińsko-polski, wyd. 2, t. 3, Warszawa.
Polański Kazimierz (1993), Etymologia, w: Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. Kazimierz Polański, Wrocław, s. 137.
Przyklenk Joanna (2009), Staropolska kronika jako gatunek mowy, Katowice.
Reczek Józef (1992), Etymologia, w: Encyklopedia języka polskiego, red. Stanisław Urbańczyk, Wrocław, s. 77.
Rybicka Halina (1974), „Nowe Ateny” Benedykta Chmielowskiego. Metoda, styl, język, Warszawa.
Saloni Zygmunt (1993), Etymologia ludowa, w: Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. Kazimierz Polański, Wrocław, s. 137–138.
Skubalanka Teresa (1984), Historyczna stylistyka języka polskiego. Przekroje, Wrocław.
Śnieżko Dariusz (2004), „Kronika wszytkiego świata” Marcina Bielskiego. Pogranicze dyskursów, Szczecin.
Walczak Bogdan (1986), W sprawie „głębokości” analizy etymologicznej. Au sujet de la „profondeur” de l’analyse étymologigue, w: Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk Nr 101 za 1983–1984. Wydział Filologiczno-Filozoficzny, Poznań, s. 271–274.
Walczak Bogdan (1987), Morfosemantyzm i leksykalizm w etymologii a zapożyczenia wyrazowe, w: Język. Teoria – dydaktyka. Materiały VIII Konferencji Młodych Językoznawców-Dydaktyków, Karpacz, 3–6 marca 1983, red. Marcin Preyzner, Kielce, s. 231–242.
Walczak Bogdan (1989), Objaśnienia etymologiczne w powojennych słownikach polskich, w: Studia z polskiej leksykografii współczesnej, t. 3, red. Zygmunt Saloni, Białystok, s. 73–98.
Walczak Bogdan (1995), Od czego zależy stopień prawdopodobieństwa objaśnienia etymologicznego?, w: Materiały XVII Konferencji Młodych Językoznawców-Dydaktyków, Bydgoszcz – Wenecja, 22–24 maja 1990, red. Andrzej Otfinowski, Bydgoszcz, s. 173–178.
Walczak Bogdan (1997), Słownictwo obcego pochodzenia na warsztacie badacza: problem granic („głębokości”) opisu genetycznego, w: Leksyka słowiańska na warsztacie językoznawcy, red. Hanna Popowska-Taborska, Warszawa, s. 269–280.
Walczak Bogdan (1999), Zarys dziejów języka polskiego, wyd. 2, Wrocław.
Walczak Bogdan (2006), Etymologia a leksykografia (doba nowopolska), „Prace Filologiczne”, t. 51, s. 421–437.
Wojtak Maria (2004/2005), Geonologia tekstów użytkowych, „Postscriptum”, nr 1/2, s. 156–171.
Wolański Filip (2009), Staropolskie podręczniki i kompendia geograficzne jako źródło wiedzy o świecie w XVIII wieku, w: Staropolskie kompendia wiedzy, red. Iwona Monika Dacka-Górzyńska, Joanna Partyka, Warszawa, s. 195–202.
Licencja
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych od 2016 roku w „Poznańskich Studiach Polonistycznych. Serii Językoznawczej” pod następującymi warunkami:
- uznanie autorstwa – obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
- bez tworzenia utworów zależnych – utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2016 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).