Słowa kluczowe
lexigography
the life of words
corpus research
the names of the cross protecting against the epidemic
Jak cytować
Abstrakt
The authors, referring to the article Words That Come Back by Bogdan Walczak from 1998, present the history of the word karawaka in Polish. It is the name of the cross with two horizontal beams protecting against various disasters, especially against epidemics. Originally, it was a reliquary from the 4th century AD with a piece of the Holy Cross Tree, brought in the 13th century during the Crusades from Jerusalem to the Spanish city of Caravaca (from which its name comes). The custom of erecting such crosses and wearing these types of small crosses disappeared in the 20th century, and returned with the SARS-CoV-2 coronavirus pandemic. The lexeme karawaka was recorded for the first time in Samuel Bogumił Linde’s Polish Language Dictionary, and in the Polish Language Dictionary edited by Witold Doroszewski it already had the status of historicism. This word and its synonyms (krzyż karawaka, krzyż choleryczny, krzyż epidemiczny, krzyż morowy, krzyż epidemiczny, krzyż choleryczny, krzyż karawaka) returned to Polish in 2020, and the lexical novelty during the SARS-CoV-2 coronavirus pandemic is krzyż pandemiczny.
Bibliografia
AA – Archiwum Allegro, Krzyż Św. Zachariasza morowy / ochrona przed zarazą (2021), https://tinyurl.com/bdcr8vy8 [access: 4 July 2023].
AL – Allegro Lokalnie (access 2023), Krzyż pandemiczny KARAWAKA + łańcuszek, https://tinyurl.com/yn7w9ty2 [access: 4 July 2023].
EO – Kadzidło: Przy Krzyżu Pandemicznym stanęła tablica upamiętniająca ofiary COVID-19 (2021), https://tinyurl.com/4jhv88er [access: 4 July 2023].
KKM – Karawaka – krzyż morowy (access 2023), https://tinyurl.com/2p9y7w38 [access: 4 July 2023].
KKZR – Krzyż karawaka z rzemykiem (access: 2023), https://tinyurl.com/2vmxhya3 [access: 4 July 2023].
KMT – Różaniec karawaka – drewniany (access 2023), https://kmt.pl/pozycja. asp?ksid=53706 [access: 4 July 2023].
KP – Karawika Pleszew (2014), https://tinyurl.com/yc8e8wn3 [access: 4 July 2023].
OBP – Olimp Biuro Podróży, Karawaka – krzyż morowy (access 2023), https://tinyurl. com/3ww9f66t [access: 4 July 2023].
RKD – Różaniec KARAWAKA drewniany owal ł. Św. Benedykt (access 2023), https://tinyurl. com/bdhusx36 [access: 4 July 2023].
RKK – Różaniec KARAWAKA kryształowy przeźroczysty ł. Św. Benedykt (access 2023), https://tinyurl.com/56j5uerp [access: 4 July 2023].
S7 – Krzyż św. Zachariasza, który chroni przed zarazami i epidemiami (2021), https:// tinyurl.com/bdhe2p6m [access: 4 July 2023].
TO – Krzyż pandemiczny w Myszyńcu (2020), https://tinyurl.com/yf235td5 [access: 4 July 2023].
UM – Krzyż morowy stanął przy sanktuarium na Świętym Krzyżu (2021), https://tinyurl. com/ymnh5b2j [access: 4 July 2023].
WDS – Różaniec karawaka – drewniany (access 2023), https://tinyurl.com/54xjwdzf [access: 4 July 2023].
ZKIZS – Z krzyża i z serca (2015), https://tinyurl.com/3t34py7p [access: 4 July 2023].
ZWZM – „Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne” 2003, vol. 1 [contents], https://tinyurl. com/5744kj4r [access: 4 July 2023].
Czerwonka Rafał (2016), Krzyż epidemiczny w Nadwiślu, https://tinyurl.com/4b4cfy9s [access: 4 July 2023].
Deka Marta (2020), Parafianie z Grabowca postawili krzyż karawakowy, https://tinyurl. com/3jdahcvj [access: 4 July 2023].
Jaroszewska Milena (2021), Karawaka w Kadzidle. Krzyż morowy stawia się dla ochrony przed zarazą. Karawaka w Kadzidle ma związek z pandemią COVID-19, https:// tinyurl.com/5y428emx [access: 4 July 2023].
Lis Tomasz (2020a), Krzyż karawaka na czas epidemii, https://tinyurl.com/2p894dyd [access: 4 July 2023].
Lis Tomasz (2020b), Krzyż karawaka na czas epidemii, https://tinyurl.com/2hvdckza [access: 4 July 2023].
Lisiewicz Piotr (2012), Czy Rosja chce wymienić Tuska?, https://tinyurl.com/2p8fxn5z [access: 4 July 2023].
Matys Andrzej (2021), W Kolnie w parafii Św. Anny został ustawiony i poświęcony krzyż pandemiczny, https://tinyurl.com/2xxewzwp [access: 4 July 2023].
Niemirski Zbigniew (2021), Krzyż pandemiczny stanął przy skarżyskiej Ostrej Bramie, https://tinyurl.com/yw7edj7d [access: 4 July 2023].
Ossowski Piotr (2020a), Dylewo. Krzyż epidemiczny. Zostanie poświęcony 3.05.2020, https://tinyurl.com/jywu9fjr [access: 4 July 2023].
Ossowski Piotr (2020b), Gmina Baranowo. Nowy krzyż epidemiczny w Ramionach. Poprzedni stał we wsi blisko 200 lat. 16.09.2020, https://tinyurl.com/yc6xxea7 [access: 4 July 2023].
Pajuro Ewa (2020), „Od moru, ognia, wojny…”, czyli jak przypomnieliśmy sobie o dziwnych krzyżach przeciwko zarazie, https://tinyurl.com/53vu6e2z [access: 4 July 2023].
Przybylski Aleksander (2020), Projekt Kolegiata: złota moneta Sulejmana Wspaniałego, perłowy czepiec i bilet do raju, https://tinyurl.com/2zujbh26 [access: 4 July 2023].
Snarski Krzysztof (2020), Karawaki – krzyże morowe i epidemiczne w krajobrazie kulturowym Suwalszczyzny, https://tinyurl.com/4dc9u9vt [access: 4 July 2023].
L – Linde Samuel Bogumił (1807–1814), Słownik języka polskiego, vol. 1–6, Warsaw.
PSWP – Zgółkowa Halina, red. (1994–2005), Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, vol. 1–50, Poznań.
SEBrü – Brückner Aleksander (1985), Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
SJPDor – Doroszewski Witold, red. (1958–1969), Słownik języka polskiego, vol. 1–11, Warszawa.
SW – Karłowicz Jan, Kryński Adam A., Niedźwiedzki Władysław, red. (1900–1927), Słownik języka polskiego, vol. 1–8, Warszawa.
Graliński Filip (2019), Against the Arrow of Time. Theory and Practice of Mining Massive Corpora of Polish Historical Texts for Linguistic and Historical Research, Poznań.
Handke Kwiryna (1997), “Czasowe cezury” i przebieg życia wyrazu, in: eadem, Rozważania i analizy językoznawcze. Wybór prac wydany z okazji 65. urodzin Autorki, Warszawa, pp. 55–69.
Karawaka (access 2023), http://kapliczki.org.pl/kapliczki/Karawaka [access: 10 July 2023].
Kołyszko Marek (1997), Krzyżyki-karawaki z nowożytnego cmentarza w Lubiniu (woj. Leszno) na tle karawak europejskich, “Archaeologia Historica Polona”, vol. 6, pp. 167–180.
Kołyszko Marek (1999), Krzyżyki karawakowe z Lubinia, “Zeszyty Lubińskie”, no. 7, pp. 89–98.
Kołyszko Marek (2003), Karawaki choleryczne, “Spotkania z Zabytkami”, no. 5, p. 20.
Kołyszko Marek (2005a), Karawakowe krzyże choleryczne z Włocławka, “Zeszyty Naukowe Sekcji Kultury Materialnej i Zbiorów Historycznych Włocławskiego Towarzystwa Naukowego”, no. 2, pp. 111–125.
Kołyszko Marek (2005b), Krzyże karawakowe. Pochodzenie, formy i symbolika, “Zeszyty Naukowe Sekcji Kultury Materialnej i Zbiorów Historycznych Włocławskiego Towarzystwa Naukowego”, no. 2, pp. 97–109.
Kołyszko Marek (2013), Dewocjonalia z końca XVI–XVIII wieku pochodzące z badań archeologicznych na terenie Polski (stan zachowania, identyfikacja, zagadnienia konserwatorskie), Toruń.
Kołyszko Marek (2015), Wizerunki podwójnego krzyża w kulturze Polski, Toruń.
Kopaliński Władysław (1991), Słownik mitów i tradycji kultury, 4th ed., Warsaw.
Kopeć Jerzy Józef (2000), Karawaka, karawika, karawatka, in: Encyklopedia katolicka, ed. Feliks Gryglewicz, Romuald Łukaszyk, Zygmunt Sułowski, vol. 8, Lublin, pp. 779–780.
Krzyż lotaryński (access 2023), https://tinyurl.com/4xc9dwm8 [access: 4 July 2023].
Piotrowicz Anna (2005), Życie wyrazów – tempo przeobrażeń leksykalno-semantycznych w polszczyźnie XX wieku, “Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, vol. 40, pp. 355–365.
Piszczatowska Marta (2011), Knyszyńskie krzyże typu karawaka, “Studia Podlaskie”, vol. 19, pp. 169–179. DOI: https://doi.org/10.15290/sp.2011.19.11
Szober Stanisław (1930), Życie wyrazów, vol. 2: Zamieranie i przemiany wyrazów, Kraków.
Święszkowska Jolanta (2020), Karawaka, https://tinyurl.com/t25kuyrz [access: 5 July 2023].
Walczak Bogdan (1998), Słowa, które wracają, in: Poznańskie Spotkania Językoznawcze, vol. 3, ed. Zdzisława Krążyńska, Zygmunt Zagórski, Poznań, pp. 107–116.
Walczy Zofia (1987), Karawaka. Z dziejów kultury religijnej w Polsce, “Nasza Przeszłość”, vol. 68, pp. 233–245.
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych od 2016 roku w „Poznańskich Studiach Polonistycznych. Serii Językoznawczej” pod następującymi warunkami:
- uznanie autorstwa – obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
- bez tworzenia utworów zależnych – utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2016 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).