Słowa kluczowe
idea of vanitas in European culture
motive of dance macabre in theatre and literature from 14th to 17th century
Jak cytować
Abstrakt
The discussion was prompted by the discovery, made in Cathedral Library in Gniezno, of a notebook from early 18th century, with notes by a student of the Jesuit college in Kalisz. The authors have found in it a modified copy of a poem (Różnych stanów piękne grono [The Beautiful Gathering of Various Estates]) written on the famous late-17th-century painting, Taniec śmierci [The Dance of Death], displayed in the Franciscan monastery in Kraków. The authors propose a hypothesis that the copy of the poem was a script for a show staged in the college. The discussion is given in a wide cultural and theological context, presenting the danceof-death topos as reflection of the idea of vanitas. The article presents modes of concretization of the dance macabre image in European art from the 14th to 17th century, with particular attention paid to theatrical productions of the topos in popular shows and in Jesuit school theatrical productions.
Bibliografia
Antitemiusz. Jezuicki dramat szkolny, z rękopisu Biblioteki w Upsali wyd. J. Dürr-Durski, tekst oryg. oprac. i komentarz, L. Winniczuk, przeł. L. Joachimowicz, Warszawa 1957.
Ariès P., Człowiek i śmierć, przeł. E. Bąkowska, Warszawa 1992.
Augustyn J., Ćwiczenia duchowne jako podstawa pedagogiki ignacjańskiej, w: Pedagogika ignacjańska Historia, teoria, praktyka, red. A. Królikowska, Kraków 2010.
Bednarski S., Bembus Mateusz (1567–1645), w: Polski słownik biograficzny, t. 1: Abakanowicz Abdank Bruno – Beynart Wojciech, red. W. Konopczyński et al., Kraków 1935.
Bednarski S., Drużbicki Kasper (1590–1662), w: Polski słownik biograficzny, t. 5: Dąbrowski Jan Henryk – Dunin Piotr Stanisław, red. W. Konopczyński et al., Kraków 1946.
Bednarski S. TJ, Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce, Kraków 1933.
Bembus Mateusz [hasło], w: Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut”, t. 2: Piśmiennictwo staropolskie. Hasła osobowe A-M, oprac. R. Pollak et al., Warszawa 1964.
Białostocki J., Z dziejów obrazowania idei „marności” i „przemijania” w poezji i sztuce, w: idem, Płeć śmierci, Gdańsk 2007.
Bieńkowski T., Teatr w systemie edukacyjnym szkół jezuickich w Polsce. Wnioski do syntezy, w: Religie – edukacja – kultura. Księga dedykowana Profesorowi Stanisławowi Litakowi, red. M. Surdacki, Lublin 2002.
Brückner A., Taniec Rzeczypospolitej Polskiej. Szkic historyczny, Kraków 1899.
Brudecki Zygmunt (1610–1647) [hasło], w: Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut”, t. 2: Piśmiennictwo staropolskie. Hasła osobowe A-M, oprac. R. Pollak et al., Warszawa 1964.
Bylina S., Człowiek i zaświaty. Wizje kar pośmiertnych w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1992.
Chrościcki J.A., Oswajanie śmierci pięknem, „Barok” 2004, R. 11, nr 2.
Chrościcki J.A., Popmpa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Warszawa 1974.
Chrzanowski T., Sztuka w Polsce od I do III Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, Warszawa 1998.
Chrzanowski T., Wędrówki po Sarmacji europejskiej, Kraków 1988.
Clark J.M., The Dance of Death in the Middle Ages and the Renaissance, Glasgow 1950.
Darowski R., Mateusz Bembus SJ (1567–1645), profesor filozofii w Poznaniu, „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej” 1985, R. 31.
Delumeau J., Grzech i strach. Poczucie winy w kulturze Zachodu XIII–XVIII w., przeł. A. Szymanowski, Warszawa 1994.
Dramat staropolski od początków do powstania sceny narodowej. Bibliografia, t. 2: Programy drukiem wydane do r. 1765, cz. 1: Programy teatru jezuickiego, oprac. W. Korotaj, J. Szwedowska, M. Szymańska, Wrocław 1976.
Dramaty eucharystyczne Jezuitów – XVII wiek, oprac. J. Okoń, Warszawa 1992.
Drużbicki K., Przygotowanie Do Szczęśliwey y Świątobliwey Śmierci, druk u Wdowy i Dziedziców Krzysztofa Schedla, Kraków 1675.
Drużbicki Kasper (1590–1662) [hasło], w: Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut”, t. 2: Piśmiennictwo staropolskie. Hasła osobowe A-M, oprac. R. Pollak et al., Warszawa 1964.
Dürrwächter A., Die Darstellung des Todes und Todtentanzes auf den Jesuitenbühnen, vorzugsweise in Bayern („Forschungen zur Kultur- und Literaturgeschichte Bayerns”, R. V: 1897).
Dürrwächter A., Die Totentanzforschung. Festschrift Georg von Hertling, München 1912.
Dürr-Durski J., Ze studiów nad „Antitemiuszem”, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki Humanistyczno-Społeczne”, seria I, z. 7, 1957.
Estreicher K., Bibliografia polska, t. XXX, Kraków 1934.
Estreicherowie K. i S., Bibliografia polska, t. XXXV, Kraków 2007.
Gertsman E., The Dance of Death in the Middle Ages: Image, Text, Performance, Turnhout 2010.
Gertsman E., Visual Space and the Practice of Viewing the Dance of Death at Meslay-le-Garnet, „Religion and the Art” 2005, 9, 1–2.
Grzebień L., Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, Kraków 1996.
Grzebień L., Pedagogika ignacjańska na tle innych pedagogik zakonnych (refleksje nad dziejami szkolnictwa polskiego), w: Pedagogika ignacjańska Historia, teoria, praktyka, red. A. Królikowska, Kraków 2010.
Grzebień L. TJ, Katalog profesorów kolegium jezuickiego w Poznaniu z „Encyklopedii wiedzy o jezuitach” zestawiony, „Kronika Miasta Poznania” 1997, nr 4.
Gutowska M., Taniec śmierci. Żyjąc wszystko tańcujemy, a że obok śmierć nie wiemy…, Warszawa 2010.
Helikon sarmacki. Wątki i tematy polskiej poezji barokowej, wybór, wstęp, komentarze A. Vincenz, oprac. tekstów i bibliografii M. Malicki, wybór ilustracji J.A. Chrościcki, Wrocław 1989.
Huizinga J., Jesień średniowiecza, przeł. T. Brzostowski, wstęp H. Barycz, posłowie S. Herbst, Warszawa 1992.
Kadulska I., Długie trwanie Baroku w polskim teatrze jezuickim XVIII wieku, w: eadem, Teatr jezuicki XVIII i XIX wieku w Polsce, Gdańsk 1997.
Karkucińska W., Kasper Drużbicki, „Kronika Miasta Poznania” 1994, nr 3–4.
Kochanowicz J., Wychowanie w szkołach jezuickich okresu staropolskiego, w: Pedagogika ignacjańska. Historia, teoria, praktyka, red. A. Królikowska, Kraków 2010.
Koehler K., Słuchaj mię, Sauromatha. Antologia poezji sarmackiej, Kraków 2002.
Konarska-Zimnicka S., Taniec w Polsce średniowiecznej. Świadectwo źródeł pisanych, Kraków–Kielce 2009.
Korolko M., Gabriel Krasiński: „Taniec Rzeczypospolitej Polskiej”. Z dziejów książki rękopiśmiennej drugiej połowy XVII wieku, w: Staropolska kultura rękopisu, red. H. Dziechcińska, Warszawa 1990.
Kozáky S., Geschichte der Totentänze, t. 1–3, Budapest 1936–1944.
Krasiński G., Taniec Rzeczypospolitej Polskiej, oprac., wstęp M. Korolko, Warszawa 1996.
Kronika jezuitów poznańskich (młodsza), t. 1: 1570–1653, przeł. K. Kaczor, oprac. L. Grzebień SJ, J. Wiesiołowski, Poznań 2004.
Kruczyński A., W teatrach jezuickich, w: J. Lewański, Dramat i teatr średniowiecza i renesansu w Polsce, Warszawa 1981.
Künstler-Langner D., Idea vanitas, jej tradycje i toposy w poezji polskiego baroku, Toruń 1996.
Künstle K., Die Legende der drei Lebenden und drei Toten und der Totentanz, [s.l.] 1908.
Kurek K., Wydra W., Między sacrum a profanum… Nieznany tekst pastorałki dramatycznej z kręgu kaliskiego kolegium jezuickiego, w: Komediana. Prace ofiarowane Profesor Dobrochnie Ratajczakowej, red. E. Guderian-Czaplińska, K. Kurek, Poznań 2012.
Kurek K., Wydra W., „Teatr społeczny” poznańskich jezuitów. Kilka uwag na marginesie streszczenia scenariusza widowiska mięsopustnego z 1680 roku, „Kronika Miasta Poznania” 2006, nr 4.
Kurz L.P., The Dance of Death and the Macabre Spirit in European Literature, New York 1934.
Loyola I., Ćwiczenia duchowne, przeł. J. Ożóg SJ, red. H. Pietras SJ, Kraków 1996.
Mâle É., L’art. Religieux de la fin du Moyen – Age en France, Paris 1922.
Mâle É., L’idée de la morte et la danse macabre, „Revue des Deux-Mondes” 1906, R. 32.
Michałowska T., Średniowiecze, Warszawa 2002.
Mikulski T., Brudecki Zygmunt (1610–1647), w: Polski słownik biograficzny, t. 3: Brożek Jan – Chwalczewski Franciszek, red. W. Konopczyński et al., Kraków 1937.
Muczkowski J., Taniec śmierci w kościele oo. Bernardynów w Krakowie, „Przegląd Krakowski” 1929, t. 22.
Müller J., Das Jesuitendrama in den Ländern deutscher Zunge 1555–1565, t. 2, Augsburg 1930.
Nowicka-Jeżowa A., Homo viator – mundus – mors. Studia z dziejów eschatologii w literaturze staropolskiej, cz. 1–3, Warszawa 1988.
Nowicka-Jeżowa A., Sarmaci i śmierć. O staropolskiej poezji żałobnej, Warszawa 1992.
Obrazy śmierci w sztuce polskiej XIX–XX w., Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2000, nr kat. I/1-7-25.
Okoń J., Dramat i teatr szkolny. Sceny jezuickie XVII wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970.
Okoń J., Na scenach jezuickich w dawnej Polsce (rodzimość i europejskość), Warszawa 2006.
Okoń J., Wstęp, w: Staropolskie pastorałki dramatyczne. Antologia, Wrocław 1989.
Pełka L.J., Polska demonologia ludowa, Warszawa 1987.
Piechnik L., Powstanie i rozwój jezuickiej „Ratio studiorum” (1548–1599), Kraków 2003.
Pirożyńska C., Łacińska „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią”. Dialogus magistri Polycarpi cum morte, w: Średniowiecze. Studia o kulturze, t. 3, red. J. Lewański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966.
Podstawy edukacji ignacjańskiej, przeł. B. Steczek, red. J. Kołacz, Kraków 2006.
Poplatek J. TJ, Studia z dziejów jezuickiego teatru szkolnego w Polsce, wstęp J. Lewański, Wrocław 1957.
Przybyszewska-Jarmińska B., „Nowa Jutrzenko kraju sarmackiego”. Hymn o błogosławionym Stanisławie Kostce z zapoznanego druku z 1632 roku, „Barok” 2005, R. 12, nr 1.
Ratio Atque Institutio Studiorum SJ czyli Ustawa Szkolna Towarzystwa Jezusowego (1599), wstęp, oprac. K. Bartnicka, T. Bieńkowski, przeł. J. Ożóg SJ, T. Bieńkowski, A. Stachowicz, Warszawa 2000.
Raubo G., Libertynizm potępiony. Z barokowych dziejów jezuickiego teatru szkolnego w Poznaniu, „Kronika Miasta Poznania” 2006, nr 4.
Reglińska-Jemioł A., Formy taneczne w polskim teatrze jezuickim XVIII wieku, Poznań 2012.
Rosenfeld H., Der mittelalterliche Totentanz, Münster–Köln 1954.
Rył J., Katalog rękopisów Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie. „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1983, t. 46.
Rym I. Duma śmiertelna, w: Cztery rzeczy człowieka ostateczne od W.X. Mateusza Radera dwie, od W.X. Jana Niezyusza dwie, obudwu Societas Jesu Kapłanów. Po łacinie opłakane, opisane rytmami polskiemi od W.X. Zygmunta Brudeckiego Tegoż Zakonu wyrażone, Wilno 1742.
Saugnieux J., Les Danses macabres de France et d’Espagne, Paris 1972.
Sękalski C., Misterium przemiany wewnętrznej. Droga duchowego rozwoju chrześcijanina w „Ćwiczeniach ignacjańskich”, Kraków 2003.
Skrudlik M., Życie i dzieła malarza bernardyńskiego o. Franciszka Lekszyckiego, Sandomierz 1916.
Stammler W., Die Totentänze des Mittelalters, München 1922.
Taniec śmierci. Od późnego średniowiecza do końca XX wieku, red. nauk. E. Schuster, red. ed. pol. E. Ryżewska, przeł. I. Miklewicz, Zamek Książąt Pomorskich, Szczecin 2002.
Targosz K., Korzenie i kształty teatru do 1500 roku w perspektywie Krakowa, Kraków 1995.
Topij-Stempińska B., Geneza pedagogiki ignacjańskiej, w: Pedagogika ignacjańska. Historia, teoria, praktyka, red. A. Królikowska, Kraków 2010.
Vovelle M., Śmierć w cywilizacji Zachodu. Od roku 1300 po współczesność, przeł. T. Swoboda, M. Ochab, M. Sawiczewska-Lorkowska, D. Senczyszyn, Gdańsk 2004.
Vrtel-Wierczyński S., Rozmowa człowieka ze śmiercią w literaturze średniowiecznej polskiej i czeskiej, „Pamiętnik Literacki” 1925/1926, R. 22/23.
Windakiewicz S., Teatr kollegjów jezuickich w dawnej Polsce, Kraków 1922.
Włodarski M., Ars moriendi w literaturze polskiej XV i XVI w., Kraków 1987.
Włodarski M., Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, w: Lektury polonistyczne, t. 2: Średniowiecze – renesans – barok, red. A. Borowski, J.S. Gruchała, Kraków 1997.
Włodarski M., Wyobrażenia śmierci w polskiej poezji średniowiecznej, w: Wyobraźnia średniowieczna, red. T. Michałowska, Warszawa 1996.
Wydra W., Z badań nad „Skargą umierającego” i „Dialogiem mistrza Polikarpa ze Śmiercią”, „Studia Polonistyczne” 1980, t. 7.
Wydra W., Rzepka W.R., Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, wyd. 3, Wrocław–Warszawa–Kraków 2004.
Zaremska H., Człowiek wobec śmierci: wyobrażenia i rytuały, w: Kultura Polski średniowiecznej XIV-XV w., red. B. Geremek, Warszawa 1997.
Licencja
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalają na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych od 2016 roku w „Poznańskich Studiach Polonistycznych. Serii Literackiej” pod następującymi warunkami:
- uznanie autorstwa – obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem, informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
- bez tworzenia utworów zależnych – utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2016 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).