Między perspektywą potrzeb a perspektywą wolności w diagnozie społecznej

Abstrakt

Diagnoza społeczna stanowi fundament kształtowania polityki społecznej. W polskim kontekście ścierają się w niej tradycyjne ujęcie oparte na potrzebach (NB) oraz nowsza perspektywa realnych możliwości wyboru (capability approach), akcentująca wolność i sprawczość. Celem artykułu jest teoretyczna rekonstrukcja i skontrastowanie obu tych podejść w odniesieniu do procesu diagnozowania,  uwzględniając perspektywę zarówno mieszkańców, jak i samych diagnostów. Metodologia obejmuje analizę teoretyczną (m.in. Szatur-Jaworska, Sen, Claassen) oraz jakościową analizę treści dwóch różniących się charakterem przykładów polskiego piśmiennictwa diagnostycznego: raportu z diagnozy empirycznej oraz poradnika metodycznego. Analiza ta służy zilustrowaniu, jak elementy obu paradygmatów manifestują się w praktyce badawczej i zaleceniach metodycznych. Wyniki wskazują na dominację paradygmatu NB, koncentrującego się na deficytach infrastrukturalno-usługowych. Jednocześnie w obu analizowanych dokumentach zidentyfikowano istotne elementy charakterystyczne dla podejścia zorientowanego na możliwości, takie jak nacisk na partycypację, wolność wyboru oraz potrzebę uwzględniania barier psychologicznych i kulturowych. Analiza ukazuje przykłady napięcia między tradycją a dążeniem do upodmiotowienia w polskiej diagnozie społecznej. Integracja perspektywy możliwości, potencjalnie wzbogacona o wnioski z współczesnych nauk behawioralnych, może przyczynić się do rozwoju praktyk diagnostycznych wzmacniających realną sprawczość mieszkańców i diagnostów.