Słowa kluczowe
Italian lexicography
Italian Dialects and Italian language
Jak cytować
Abstrakt
Food and, consequently, the language that describes it represent one of the areas of culture and language in which there has been the strongest assertion of an identity model. This is the result of the sum of different local components. Until the beginning of the 20th century (essentially until the lesson of Pellegrino Artusi), the gastronomic lexicon had moved toward Frenchizing models (i.e. Francesco Leonardi’s Apicio moderno). During the last century, it rapidly descended into an essentially national dimension but also with a kind of “globalization” of the typical product, whereby it is natural to find Sicilian cannoli in Bozen and strudel in Palermo), and finally local, with the revaluation of local products (for example, with the defense and valorization of slow food). Added to this is the progressive expansion of the space that the language of food has in dictionaries and also in the “vocabolario di base” of Italian (significant in this regard are the entries made in the Nuovo De Mauro with respect to GRADIT): precisely by starting from the description of the lexicon of food in the Italian lexicography of use, an interpretation of the relationship between Italian, regionalism and dialectalism in the describing of an identity share of the Italian lexicon will be proposed.
Bibliografia
Alba, M. (2022a). Italiano per aspirantio chef. In A. Nesi (a cura di), L’italiano e i giovani. Come scusa? Non ti followo (pp. 424-468). Firenze: Accademia della Crusca.
Alba, M. (2022b). La cucina delle parole. Esperienze lessicografiche sulla lingua del cibo. In S. Pregnolato (a cura di), Atti del Seminario Internazionale di Studi “Per un Atlante della lingua e dei testi della cultura gastronomica italiana dall’età medievale all’Unità (AtLiTeG). Presentazione dei lavori in corso” (Università Cattolica del Sacro Cuore, Milano, 9 novembre 2021). Zeitschrift für romanische Philologie, 138, 1154-1166. DOI: https://doi.org/10.1515/zrp-2022-0059
ALI, Alimentazione = Atlante Linguistico Italiano, opera promossa dalla Società Filologica Friulana e diretta da M.G. Bartoli et al., materiali raccolti da U. Pellis et al., vol. VI. Massobrio, L. (a cura di)
(1995). L’alimentazione. I pasti; i cibi: pane e farina, minestre, pasta e riso, companatico e dolci; condimenti e preparazione (carte 525-614). Roma: Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato.
Capatti, A. (2015). Scoperta e invenzione della cucina regionale. In L’Italia e le sue regioni. L’età repubblicana, Territori (pp. 409-425). Roma: Istituto dell’Enciclopedia Italiana. http://www.treccani.it/enciclopedia/scoperta-e-invenzione-della-cucina-regionale_(L’Italia-e-le-sue-Regioni).
Cherubini, F. (1814). Vocabolario milanese-italiano. Milano: Dalla stamperia reale.
Cùnsolo, F. (1969). Guida gastronomica d’Italia. Milano: Touring Club Italiano.
DI = Schweickard, W. (1999-2017). Deonomasticon Italicum. Dizionario storico dei derivati da nomi geografici e nomi di persona. Derivati da nomi geografici. Tübingen: Niemeyer.
Fanfani, P. (1863). Vocabolario dell’uso toscano. Firenze: Barbera.
Formentin, V. (2019). Problemi di localizzazione dei testi e dei testimoni. In E. Malato & A. Mazzucchi (a cura di), La critica del testo. Problemi di metodo ed esperienze di lavoro. Trent’anni dopo, in vista del Settecentenario della morte di Dante. Atti del Convegno internazionale (Roma, 23-26 ottobre 2017) (pp. 327-354). Roma: Salerno Ed.
Frosini, G. (1993). Il cibo e i signori. La Mensa dei Priori di Firenze nel quinto decennio del secolo XIV. Firenze: Accademia della Crusca.
Frosini, G. (2009). L’italiano in tavola. In P. Trifone (a cura di), Lingua e identità. Una storia sociale dell’italiano (pp. 79-103). Roma: Carocci.
Frosini, G. & Lubello, S. (2023). L’italiano del cibo. Roma: Carocci.
GGI = Guida gastronomica d’Italia. (1931). Milano: Touring club italiano.
GRADITe = De Mauro, T. (a cura di) (2007). Grande dizionario italiano dell’uso, supporto digitale: penna USB. Torino: UTET.
Maconi, L. (2020). Antipasti di parole della cucina e l’arte di datar bene. In L. Maconi (a cura di), Laboratorio di ArchiDATA 2020. Retrodatazioni lessicali: storia di cose e di parole (pp. 61-93). Firenze: Accademia della Crusca.
N-De Mauro = De Mauro, T. (a cura di) (2016). Il Nuovo De Mauro, https://dizionario.internazionale.it/.
Nesi, A. & Poggi Salani, T. (2013). La lingua delle città – LinCi. La banca dati. Firenze: Accademia della Crusca.
NVdB = De Mauro, T. (2016), Il nuovo vocabolario di base della lingua italiana. https://www.internazionale.it/opinione/tullio-de-mauro/2016/12/23/il-nuovo-vocabolario-di-base-della-lingua-italiana.
Pajello, L. (1896). Dizionario vicentino-italiano e italiano-vicentino. Vicenza: Tip. Brunello e Pastorio.
Polimeni, G. (2012). I sinonimi in cucina: nomi di piatti e di elementi nelle ricette di Pellegrino Artusi. In G. Frosini & M. Montanari (a cura di). Il secolo artusiano. Atti del convegno (Firenze-Forlimpopoli, 30 marzo-2 aprile 2011) (pp. 95-108). Firenze: Accademia della Crusca.
Portincasa, A. (2008). Il Touring Club Italiano e la ‘Guida Gastronomica d’Italia’. Creazione, circolazione del modello e tracce della sua evoluzione (1931-1984). Food & History, 6/1, 83-116. DOI: https://doi.org/10.1484/J.FOOD.1.100447
Pregnolato, S. (2022a). Aspetti testuali e problemi linguistici (di datazione e localizzazione) dell’antica lingua del cibo. Esempi dal Trecento volgare. In S. Pregnolato (a cura di), Atti del Seminario Internazionale di Studi „Per un Atlante della lingua e dei testi della cultura gastronomica italiana dall’età medievale all’Unità (AtLiTeG). Presentazione dei lavori in corso” (Università Cattolica del Sacro Cuore, Milano, 9 novembre 2021). Zeitschrift für romanische Philologie, 138, 1018-1054. DOI: https://doi.org/10.1515/zrp-2022-0053
Pregnolato, S. (a cura di) (2022b). Atti del Seminario Internazionale di Studi „Per un Atlante della lingua e dei testi della cultura gastronomica italiana dall’età medievale all’Unità (AtLiTeG). Presentazione dei lavori in corso” (Università Cattolica del Sacro Cuore, Milano, 9 novembre 2021). Zeitschrift für romanische Philologie, 138, 1015-1166.
Robustelli, C. & Frosini, G. (a cura di) (2009). Storia della lingua e storia della cucina. Atti del VI Convegno internazionale dell’Associazione per la Storia della Lingua Italiana (Modena, 20-22 settembre 2007). Firenze: Cesati.
TLIO = Tesoro della lingua italiana delle origini, fondato da P.G. Beltrami. http://tlio.ovi.cnr.it/.
Urraci, G. (2021). Cucinare con le parole, mangiare con gli occhi. I blog come spazio di condivisione dell’esperienza gastronomica. https://www.treccani.it/magazine/lingua_italiana/articoli/scritto_e_parlato/cibo12.html.
Vaccaro, G. (2015). Piatti singolarmenti appetitosi e scevri di anodine delicatezze. La cucina tra i lessici dell’Ottocento e la Guida gastronomica d’Italia. Il 996, 13/1, 133-155.
Vaccaro, G. (2022). Dai perciatelli ai bucatini. Per una storia delle denominazioni della pasta. In S. D’Atri (a cura di). L’Italia della pasta: produzione, consumo e culture in età medioevale e moderna (pp. 93-113). Sant’Egidio del Monte Albino: D’Amato.
VS = Vocabolario Siciliano (1977-1997). Catania-Palermo: Centro di studi linguistici e filologici siciliani-Opera del Vocabolario Siciliano.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Giulio Vaccaro
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
- Autor oświadcza, że przysługują mu osobiste i majątkowe prawa autorskie do Utworu oraz że nie są one ograniczone w zakresie objętym niniejszą Umową, oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza majątkowych lub osobistych praw autorskich innych osób.
- Autor udziela Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z Utworu bez ograniczeń terytorialnych i przez czas nieokreślony na następujących polach eksploatacji:
2.1. wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2.2. wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu;
2.3. publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
2.4. włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
2.5. wprowadzanie Utworu w postacie elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu, Intranetu, Extranetu lub innej sieci;
2.6. rozpowszechnianie Utworu w postaci elektronicznej w Internecie, Intranecie, Extranetu lub innej sieci, w pracy zbiorowej jak również samodzielnie;
2.7. udostępnianie Utworu w wersji elektronicznej w taki sposób, by każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, w szczególności za pośrednictwem Internetu, Intranetu, Extranetu lin innej sieci;
2.8. udostępnianie Utworu zgodnie z wzorcem licencji Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. - Autor zezwala Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na:
3.1. nieodpłatne korzystanie i rozporządzanie prawami do opracowań Utworu i tymi opracowaniami.
3.2. wysyłanie metadanych Utworu oraz Utworu do komercyjnych i niekomercyjnych baz danych indeksujących czasopisma. - Autor upoważnia i zobowiązuje Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do udzielania osobom trzecim dalszych licencji (sublicencji) do Utworu oraz do innych materiałów, w tym utworów zależnych lub opracowań zawierających lub powstałych w oparciu o Utwór, przy czym postanowienia takich sublicencji będą tożsame z wzorcem licencji Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0) lub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu wyłącznie w celach niekomercyjnych pod następującymi warunkami:
4.1. uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem informacji, o autorstwie tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji;
4.2. na tych samych warunkach, wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej to tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest zobowiązany do:
5.1. udostępniania Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym bez ograniczeń technicznych;
5.2. poprawnego informowania osób, którym Utwór będzie udostępniany o udzielonych im sublicencjach w sposób umożliwiający odbiorcom zapoznanie się z nimi.
Pozostałe postanowienia
- Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).