Abstract
The article is an attempt to explain the origin of the Lusatian culture in western Wielkopolska on the basis of available archaeological evidence. The author inscribes the major role in the formation of the early Lusatian groups in western Wielkopolska to communities from Lower Silesia. From this territory culture impulses radiated along the Odra river, which led to the emergence of the early assemblages of the Urnfield culture in western Wielkopolska and the Lubusz Lands at the beginning of phase III of the Bronze Age.
References
Blajer W. 1984 Die Arm- wid Beinbergen in Polen, PBF, X, 2.
Blajer W. 1988 Uwagi o znaleziskach naramienników z tarczkami spiralnymi na ziemiach polskich [Zus. Einige Bemerkungen zum Auftreten der Armringe mit spiralscheiben auf dem polnischen Gebieten], APolski, t. XXXIII, s. 151-164.
Blajer W. 1990a Skarby z wczesnej epoki brązu na ziemiach polskich [Zus. Friihbronzezeitliche Hortfunde auf dem polnischen Gebieten], Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź.
Blajer W. 1990b Zur Chronologie der Bronzehortfunde in Polen — friihe bis miniere Bronzezeit, „Zeitschrift fiir Archaologie”, 24, s. 1-26.
Blajer W. 1990c Zur Problematik der Hortfunde der Vorlausitzer Kultur, (w:) Beitrage zur Geschichte undKultur der mitteleuropàisclien Bronzezeit. Teii I, Berlin - Nitra, s. 55-65.
Blajer W. 1996 Prinzessinnen und Schmiede. Einige Bemerkungen zur regionalen Differenzierung des Ringschmucks in derfriihen Phase der Lausitzer Kultur, (w:) Problemy epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej. Księga jubileuszowa poświęcona Markowi Gedlowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy w Uniwersytecie Jagiellońskim (red. J. Chochorowski), Kraków, s. 83-110.
Blajer W. 1999 Skarby ze starszej i środkowej epoki brązu na ziemiach polskich [Zus. Hortfunde der alteren und mittleren Bronzezeit auf den polnischen GebietenJ, Kraków.
Bohm W. 1935 Die altere Bronzezeit in der Mark Brandenburg, Berlin - Leipzig.
Bokiniec A.Z., Czebreszuk J. 1993 Smiardowo i Skrzatusz na nowo odkryte, czyli: czy wyważone drzwi były otwarte? [Zus. Śmiardowo und Skrzatusz neu entdeckt, oder: war die eingerannte Tür offen?], APolski, t. XXXVIII, s. 123-136.
Brunn W.A. von 1968 Mitteldeutsche Hortfunde der jiingeren Bronzezeit, „Romisch-Germanische Forschungen”, Bd. 29.
Bukowski Z. 1980 W sprawie wczesnych fa z epoki brązu w południowej strefie Polski, APolski, t. XXV, s. 281-324.
Bukowski Z. 1983 W sprawie genezy i rozwoju podziału strefowego ziem polskich w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza [Rés. Á propos de la genèse et du développement zonal des territoires Polonais à l’Àge du Bronze et dans la période ancienne de l’Age du Fer], SlAnt., t. XXVIII, s. 19-70.
Bukowski Z. 1998 Pomorze w epoce brązu w świetle dalekosiężnych kontaktów wymiennych [Zus. Pommern in der Bronzezeit im Lichte der weitreichenden Tuuschkontakte], Gdańsk.
Chudziakowa J. 1974 Kultura łużycka na terenie międzyrzecza Wisły, Drwęcy i Osy [Zus. Die Lausitzer Kultur im Flussgebiet der Wisła, Drwęca und Osa], Warszawa - Poznań.
Coblenz W. 1952 Grabfunde der Mittelbronzezeit Sachsens, Dresden.
Cofta-Broniewska A., Kosko A. 1982 Historia pierwotna społeczeństw Kujaw [Sum. Prahistory of Cuiavian Societies], Warszawa - Poznań.
Dąbrowski J. 1991 Uwagi o powstawaniu kultur łużyckich [Zus. Bemerkungen zur Entstehung der Lausitzer Kulturen], (w:) Die Anfünge der Urnenfelderkulturen in Europa (red. M. Gedl), Archaeologia Interregionalis, vol. XIII, s. 195-215.
Dąbrowski J. 1993 O podstawowych pojęciach chronologii względnej (na przykładzie epoki brązu i wczesnej epoki żelaza) [Zus. Über die Grundbegriffe der relativen Chronologie (am Beispiel der Bronzezeit und friihen Eisenziet)], APolski, t. XXXVIII, z. 2, s. 210-228.
Durczewski D., Śmigielski W. 1965 Materiały do osadnictwa ludności kultuiy łużyckiej w Wielkopolsce. Część I [Zus. Materialien der Lausitzer Kultur in Grosspolen (von der mittleren bis zur Latènezeit)], FAP. vol. XVI, s. 139-238.
Durczewski D., 1966 Materiały do osadnictwa ludności kultury łużyckiej w Wielkopolsce. Część II [Zus. Materialien der Lausitzer Kultur in Grosspolen (von der mittleren bis zur Latènezeit)], FAP, vol. XVII, s. 65-195.
Durczewski D., 1970 Materiały do osadnictwa ludności kultury łużyckiej w Wielkopolsce. Część III [Zus. Materialien der Lausitzer Kultur in Grosspolen (von der mittleren bis zur Latènezeit)], FAP, vol. XX, s. 46-105.
Dymaczewska U. 1963 Cmentarzysko kultury łużyckiej we wsi Płomykowo. pow. Gorzów [Rés. Cimetière de la civilisation lusacienne à Płomykowo, distr. de Gorzów], FAP, vol. XIII, s. 314-317.
Dzieduszycki W. 1998a Święty Wojciech, st. IO (GAZ nr 57) - badania wykopaliskowe, (w:) Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, t. I, Ziemia Lubuska (red. R. Mazurowski), Poznań, s. 241-267.
Essen R. 1985 Die Nadeln in Polen II (Miniere Bronzezeit), PBF, XIII, 9.
Fogel J. 1979 Studia nad uzbrojeniem ludności kultury łużyckiej w dorzeczu Odry i Wisły [Zus. Studien zur Bewaffnung der Bevólkerung der Lausitzer Kultur im Oder- und Weichselgebiet (Angriffswaffe)], Poznań.
Fogel J. 1988 Militaria kultuiy łużyckiej z dorzecza Odry i Wisły (źródła) [Zus. Militaria der Lausitzer Kultur aus dem Flussgebiet von Oder und Weichsel (Quellen)], Poznań.
Gardawski A. 1979a Geneza kultury łużyckiej, (w:) Prahistoria ziem polskich. T. IV. Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego (red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski), Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk, s. 47-49.
Gardawski A. 1979b Najstarsza kultura łużycka w Wielkopolsce wschodniej i środkowej, (w:) Prahistoria ziem polskich. T. IV. Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego (red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski), Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk, s. 63-64.
Gardawski A. 1979c Grupy z ceramiką guzową na Dolnym Śląsku, w zachodniej Wielkopolsce i nad górną Nysą, (w:) Prahistoria ziem polskich. T. IV. Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego (red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski), Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk, s. 64-69.
Gediga B. 1967 Plemiona kultury łużyckiej w epoce brązu na Śląsku środkowym [Sum. Tribes with Lusatian Culture in middle Silesia in the Bronze Age], Wrocław - Warszawa - Kraków.
Gediga B. 1977 Zagadnienie genezy kultury łużyckiej na terenach Nadodrza [Zus. Zur Frage des Ursprungs der Lausitzer Kultur im Odergebiet], (w:) Geneza kultury łużyckiej na terenie Nadodrza (red. B. Gediga), Wrocław, s. 7-16.
Gediga B. 1978 Starszy okres epoki brązu na ziemiach polskich w zasięgu kultury „przedłużyckiej", (w:) Prahistoria ziem polskich. T. III. Wczesna epoka brązu (red. A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk, s. 137-172.
Gediga B. 1982 Zagadnienia periodyzacji okresu rozwoju kultury łużyckiej w świetle kontaktów z Potudniem [Zus. Die Fragen der Periodisierung der Lausitzer Kultur im Licht der Verbindungen mit Siiden], (w:) Południowa strefa kultury łużyckiej i powiązania tej kultury z Południem (red. M. Gedl), Kraków - Przemyśl, s. 49-58.
Gediga B. 1991 Zagadnienie kształtowania się cech łużyckich pól popielnicowych [Zus. Zur Frage der Herausbildung von Merkmalen der Lausitzer Urnenfelderkultur], (w:) Die Anfange der Urnenfelderkulturen in Europa (red. M. Gedl), Archaeologia Interregionalis, vol. XIII, s. 17-26.
Gedl M. 1967 Studia nad wczesnąfazą kultury łużyckiej w środkowej i wschodniej Polsce [Sum. Study on the early phase of Lusatian Culture in middle and eastern Poland], APolski, t. XII, s. 281-318.
Gedl M. 1974a Anfange der Lausitzer Kultur, (w:) Studien zur Lausitzer Kultur, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Archeologiczne, z. 18, Kraków, s. 7-55.
Gedl M. 1974b Początki rozwoju kultury łużyckiej na Górnym Śląsku [Zus. Die Anfange der Entwicklung der Lausitzer Kultur in Oberschlesien], APolski. t. XIX, s. 147-176.
Gedl M. 1975a Kultura przedłużycka [Rés. La culture Prèlusacienne], Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk.
Gedl M. 1975b Kultura łużycka, Kraków.
Gedl M. 1977 Wczesna faza śląskiej i górnośląsko-małopołskiej grupy kultury łużyckiej [Zus. Friihe Phase der schlesischen und oberschlesisch-kleinpolnischen Gruppe der Lausitzer Kultur], (w:) Geneza kultury łużyckiej na terenie Nadodrza (red. B. Gediga), Wrocław, s. 35-59.
Gedl M. 1979 Stufengliederung und Chronologie des Graberfeldes der Lausitzer Kultur in Kietrz, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Archeologiczne, z. 27.
Gedl M. 1980a Die Dolche und Stabdolche in Polen, PBF, VI, 4.
Gedl M. 1980b Studia nad periodyzacją kultury łużyckiej w południowej części Śląska [Zus. Studien zur Periodisierung der Lausitzer Kultur im siidlichen Teil Schlesiens], APolski, t. XXV, s. 79-129.
Gedl M. 1980c Zróżnicowanie kulturowe w strefie zaliczanej do „kultury łużyckiej" [Zus. Kulturdifferenzierung in der „Lausitzer Kultur” zugewiesen zone], (w:) Zróżnicowanie wewnętrzne kultury łużyckiej (red. M. Gedl), Kraków, s. 78-94.
Gedl M. 1982 Uwagi dyskusyjne o wczesnym okresie epoki brązu w zachodniej części Polski, APolski, t. XXVI, s. 419-428.
Gedl M. 1983 Die Nadeln in Polen I (Friihe und altere Bronzezeit), PBF, XIII, 7.
Gedl M. 1989 Grupy lokalne w obrębie kultury łużyckiej, (w:) Pradzieje ziem polskich. T. 1-2 (red. J. Kmieciński), Warszawa - Łódź, s. 607-646.
Gedl M. 1991 Bemerkungen iiber Anfange derfriihen Lausitzer Kultur in Schlesien, (w:) Die Anfange der Umenfelderkulturen in Europa (red. M. Gedl), Warszawa, s. 89-102.
Gedl M. 1992 Die Vorlausitzer Kultur, PBF, XXI, 2.
Gedl M. 1995 Die Sicheln in Polen, PBF, XVIII, 4.
Jacob-Friesen G. 1967 Bronzezeitlichen Lanzenspitzen Norddeutschlands und Skandinavien, Hildesheim.
Jasnosz S. 1953 Cmentarzysko kultury łużyckiej w Borku, pow. Gorzów, Ziemia Lubuska, [Rés. Un cimetière de la civilisation lusacienne à Borek, distr. de Gorzów], FAP, vol. III, s. 85-97.
Jasnosz S. 1982 Materiały i studia do dziejów osadnictwa starożytnego i wczesnośredniowiecznego Ziemi Obornicko-Rogozińskiej (część 1) [Sum. Materials and studies to the prehistorie and early medieval human occupation in the district of Oborniki - Rogoźno, Part I], FAP, vol. XXXI, s. 1-144.
Jasnosz S. 1983 Materiały i studia do dziejów osadnictwa starożytnego i wczesnośredniowiecznego Ziemi Obornicko-Rogozińskiej (część 2) [Sum. Materials and studies to the prehistorie and early medieval human occupation in the district of Obomiki-Rogoźno, Part II], FAP, vol. XXXII, s. 105-155.
Materiały i studia do dziejów osadnictwa starożytnego i wczesnośredniowiecznego Ziemi Obornicko-Rogozińskiej (część Ul) [Sum. Materials and studies to the prehistorie and early medieval human occupation in the district of Obomiki-Rogoźno, Part III], FAP, vol. XXXIII, s. 55-1.
Kaczmarek M. 2002 Zachodniowielkopolskie społeczności kultury łużyckiej w epoce brązu [Sum. Communities of the Lusatian Culture from western Wielkopolska in the Bronze Age], Poznań. Kleemann O.
Kaczmarek M. 1977 Die mittlere Bronzezeit in Schlesien (1939), „Bonner Hefte zur Vorgeschichte”, Nr. 12/13.
Kłosińska E. 1992a Analiza osadnicza pierwszych okresów epoki brązu w dorzeczu Warty w aspekcie sytuacji kulturowej [Zus. Analyse des Siedlungswesens im Wartaflussgebiet im Hinsicht auf die Kultursituation], PArch. t. 39, s. 87-100.
Kłosińska E. 1992b Z badań nad osadnictwem dorzecza Warty w starszym okresie epoki brązu [Zus. Aus den Forschungen Ober die Besiedlung des Warthegebietes in alteren Bronzezeitperiode], (w:) Problemy badań nad osadnictwem pradziejowym, Wroclaw - Warszawa - Kraków, s. 143-160.
Kłosińska E. 1997 Starszy okres epoki brązu w dorzeczu Warty [Zus. Die altere Periode der Bronzezeit im Warthegebiet], Wrocław.
Knapowska-Mikołajczykowa A. 1957 Wczesny okres epoki brązu w Wielkopolsce [Rés. La Iere periode de l’àge du Bronze en Grande Pologne], FAP, voi. VII, s. 31-115.
Kołodziejski A. 1965 Cmentarzysko ciałopalne w Jasieńcu, pow. Międzyrzecz Wlkp. [Zus. Das Urnenfeld der
Lausitzer Kultur in Jasieniec, Kreis Międzyrzecz Wlkp.], „Materiały Komisji Archeologicznej”,
z. 1, s. 113-126.
Kołodziejski A. 1971 Kultura łużycka na Ziemi Lubuskiej, (w:) Materiały do prahistorii ziem polskich, Cz. IV, zeszyt 1. Materiały kultury łużyckiej i kultury pomorskiej (red. Z. Rajewski), Warszawa, s. 49-110.
Kołodziejski A. 1980 Zróżnicowanie kultury łużyckiej na Środkowym Nadodrzu [Zus. Differenzierung der Lausitzer Kultur auf dem Mittelodergebiet], (w:) Zróżnicowanie wewnętrzne kultury łużyckiej (red. M. Gedl), Kraków, s. 95-111.
Kostrzewski J. 1933 I, II i III okres epoki broniowej w Polsce [Rés. L’àge du Bronze I, II et III en Pologne], PArch., t. IV, s. 1-35.
Kostrzewski J. 1948 Od mezolitu do okresu wędrówek ludów, (w:) S. Krukowski, J. Kostrzewski. R. Jakimowicz, Prehistoria ziem polskich. Encyklopedia Polska, t. 4, cz. 1, dz. V, Warszawa - Kraków - Łódź - Poznań - Zakopane, s. 118—448.
Kostrzewski J. 1949 Pradzieje Polski, Poznań.
Kostrzewski J. 1955 Wielkopolska w pradziejach, wyd. III, Warszawa - Wrocław.
Kostrzewski J. 1963 Siekierki z piętką typu wielkopolskiego [Sum. Palstaves of the Great Polish type], „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, Nr 9, s. 5-11.
Kostrzewski J., Chmielewski W., Jażdżewski K. 1965 Pradzieje Polski [Rés. Préhistoire de la Pologne], Wroclaw - Warszawa - Kraków.
Kowiańska-Piaszykowa M., Kurnatowski S. 1954 Kurhan kultury unietyckiej w Łękach Małych, pow. Kościan [Sum. A barrow of the Unetician Culture in Łęki Małe in distr. of Kościan], FAP, vol. IV, s. 43-76.
Krzyszowski A. 1998 Święty Wojciech, st. 10 (GAZ nr 57) - badania wykopaliskowe cmentarzyska kultury łużyckiej, (w:) Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego. T. I. Ziemia Lubuska (red. R. Mazurowski), Poznań, s. 199-240.
Kurnatowski S. 1963 Uwagi o kształtowaniu się stref zasiedlenia dorzecza Obry w czasie od środkowego okresu epoki brązu do późnego średniowiecza [Sum. Notes of formation of settlement zones of the Obra basin in the period lasting from the middle of the Bronze Age till late Middle Ages],APolski, t. VIII, s. 181-221.
Kurnatowski S. 1966 Materiały do środkowego okresu epoki brązowej w Wielkopolsce [Rés. Matériaux contribuant à l’étude de la période moyenne de l’àge du Bronze en Grande Pologne], PArch., t. XVII, s. 122-201.
Kurnatowski S. 1995 Przemiany osadnicze w procesie kształtowania się Wielkopolski jako regionu historycznego [Zus. Besiedlungswandlungen bei dem Prozess der Gestaltung Grosspolens ais eine historische Region], SlAnt, t. XXXV, s. 3 ^ 5 .
Kwapiński M. 1974a Kurhan z III okresu epoki brązu w Bukowie, pow. Sulechów [Sum. A barrow from period III of the Bronze Age in Buków, distr. of Sulechów], FAP, vol. XXIV, s. 12-16.
Kwapiński M. 1974b Groby z III okresu epoki brązu ze Swarzynic, pow. Sulechów [Sum. Graves from period III of the Bronze Age at Swarzynice, distr. of Sulechów], FAP, vol. XXIV, s. 17-20.
Kwapiński M. 1974c Z problematyki klasyfikacji kulturowej wczesnej epoki brązu na Ziemi Lubuskiej, „Zielonogórskie Zeszyty Muzealne”, t. 4, s. 25-39.
Kwapiński M. 1985 Analiza taksonomiczna kultur starszej połowy epoki brązu w dorzeczu środkowej Odry, Gdańsk.
Kwapiński M. 1986 Uwagi o genezie grobów kurhanowych ludności kultury łużyckiej w dorzeczu Odry, „Rocznik Lubuski”, t. 14, s. 119-150.
Lipińska A. 1961 Cmentarzysko kultury łużyckiej z przełomu III i IV okr. epoki brązu w Kotowie pow. Nowy Tomyśl [Rés. Un cimetière de la civilisation lusacienne à Kotowo, distr. de Nowy Tomyśl], FAP, vol. XII, s. 48-55.
Lücke J. 1997 Zion, Kr. Züllichau-Schwiebus, Prov. Brandenburg (Wilenko, Gm. Szczaniec, Woj. Zielona Góra, Polen), (w:) Gaben an die Gótter. Schatze der Bronzezeit Europas (red. A. Hansel, B. Hansel), Berlin, s. 230-232.
Machnik J. 1978 Kultury wczesnego okresu epoki brązu na ziemiach polskich. Krąg kultury unietyckiej, (w:) Prahistoria ziem polskich. T. III. Wczesna epoka brązu (red. A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk, s. 81-117.
Malinowski T. 1961 Katalog cmentarzysk ludności kultury łużyckiej w Polsce, t. I-II, Warszawa.
Malinowski T. 1962 Obrządek pogrzebowy ludności kultury łużyckiej w Polsce [Rés. Le rite funéraire chez la
population civilisation lusacienne en Pologne], PArch, t. 14, s. 5-135.
Warcinkian A. 1975 Wczesnołużyckie cmentarzysko ciałopalne w Swarzynicach, pow. Sulechów [Sum. An early Lusatian cemetery at Swarzynice, Sulechów district], WA, t. XL, s. 317-331.
Śmigielski W. 1976 Międzyrzecz-Obrzyce, woj. Gorzów Wielkopolski, SilAnt., t. 18, s. 298-299.
Śmigielski W. 1986 Z badań nad epoką brązu i wczesną epoką żelaza na Ziemi Lubuskiej, „Rocznik Lubuski”, t. 14, s. 103-118.
Mierzwiński A. 1994 Przemiany osadnicze społeczności kultury łużyckiej na Śląsku [Zus. Die Siedlungswandlungen bei den Gesellschaften der Lausitzer Kultur in Schlesien], Wrocław.
Ostoja-Zagórski J. 1974 Zespól osadniczy ludności kultury „łużyckiej" z Smolna Wielkiego, pow. Sulechów [Sum. A settlement-complex of the Lusatian Culture at Smolno Wielkie, distr. of Sulechów], FAP, vol. XXIV, s. 33-47.
Śmigielski W. 1977 Przemiany osadnicze i gospodarcze we wczesnych fazach rozwoju kultury łużyckiej w Polsce zachodniej [Zus. Umwaldungen in der Besiedlung und Wirtschaft in den Friihstufen der „Lausitzer" Kultur in Westpolen], (w:) Geneza kultury łużyckiej na terenie Nadodrza (red. B. Gediga), Wroclaw, s. 161-187.
Pieczyński Z. 1970 Sprawozdanie z prac wykopaliskowych na osadzie z II okresu epoki brązu w Bruszczewie, pow. Kościan, stan. 5 [Zus. Grabungen auf der frühbronzezeitlichen Siedlung in Bruszczewo, Kr. Kościan, Fundstelle 5], FAP, vol. XX, s. 268-271.
Posern-Zieliński A. 1993 Etnologiczna interpretacja procesów akulturacji [Zus. Ethnologische Interpretation der Akkulturationsprozesse], „Folia Praehistorica Posnaniensia”, t. V, s. 37-53.
Riemer P. 1997 Radzim, Kr. Obornik, Prov. Posen (Radzim, Gm. Oborniki, woj. Poznań, Poleli), (w:) Gaben an die Gótter. Schatze der Bronzezeit Europas (red. A. Hansel, B. Hiinsel), Berlin, s. 178.
Sarnowska W. 1969 Kultura unietycka w Polsce [Sum. The Unietic Culture in Poland], Wrocław - Warszawa - Kraków.
Schafer K. 1987 Die Schmirtenauer Kultur. Zur Ordnung der friihen Bronzezeit im Netze-Warthe-Raum, „Bonner Hefte zur Vorgeschichte“, 23, Bonn.
Schneider J. 1958 Die Keramik des Aurither Stils westlich der Oder, (w:) Studien zur Lausitzer Kultur, Leipzig, s. 5-70.
Szafrańki W. 1955 Skarby brązowe z epoki wspólnoty pierwotnej (IV i V okres epoki brązowej) w Wielkopolsce [Rés. Les trésors de Bronze de l’époque de la communauté primitive (IV-VC période de l’àge du Bronze) en Grande Pologne], Warszawa - Wrocław.
Szpunar A. 1987 Die Beile in Polen 1 (Flachbeile, Randleistenbeile, Randleistenmeissel), PBF, IX, 16.
Śmigielski W. 1965a Materiały z cmentarzyska ludności kultury łużyckiej w Świętym Wojciechu, pow. Międzyrzecz, „Materiały Komisji Archeologicznej”, z. 1, s. 79-104.
Śmigielski W. 1965b Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej w Porębie pow. Międzyrzecz, „Materiały Komisji Archeologicznej”, z. 1, s. 157-167.
Weigel M. 1893 Bronzefund von Mariendorf, Kr. Fiłehne, Prov. Posen, „Nachrichten iiber Deutsche Alterthumsfunde”, IV. Jg., s. 65-66.
Wierzbicki J. 1992 [ree.] Klaus Schafer: Die Schmirtenauer Kultur. Zur Ordnung der friihen Bronzezeit im Netze-Warthe-Raum, Bonner Hefte zur Vorgeschichte, Nr. 23, Bonn 1987, 247 stron, 81 tablic, fotografii i map, FAP, vol. 37, s. 111-114.
Wiklak H. 1963 Początki kultury łużyckiej w Polsce środkowej [Sum. The origin of the Lusatian Culture in central Poland],Łódź.