Słowa kluczowe
dyskursy postzależnościowe
literatura
necessary fictions
historia alternatywna
melancholijny dyskurs minionej wielkości
Jak cytować
Abstrakt
Celem artykułu jest wykazanie, jak duże znaczenie dla zrozumienia specyfiki polskich
historii alternatywnych mają uwarunkowania postkolonialne. Jednym z najważniejszych następstw postkolonializmu jest specyficzna zaniżona samoświadomość subalterna, prowadząca w konsekwencji do kompleksu niższości narodu podporządkowanego. Co więcej, „postkolonialny stan świadomości” trwa nawet po ustaniu procesu politycznego podporządkowania. Paradoksalnie jednak, kompleks niższości może objawiać się w pielęgnowaniu melancholijnych wyobrażeń o wspaniałej, pełnej chwały przeszłości. Takie wyobrażenia manifestują się między innymi w literaturze, która jest przecież sposobem mapowania świata i opisywania jego kulturowej różnorodności. W tym ujęciu literatura staje się zwierciadłem ideologii i polityki. Interesującym przykładem kreowania obrazów minionej hegemonii historycznej są powieści z gatunku historii alternatywnej. Dlatego też, autorka, korzystając z terminów H. Bhabhy „pisanie narodu”, „pedagogika narodowa” czy „necessary fictions”, opisuje i analizuje sposoby w jakie wybrane historie alternatywne wypełniają marzenia subalterna o minionej wielkości politycznej. Utwory literackie Marcina Wolskiego (Alterland, Mocarstwo, Jedna przegrana bitwa), Andrzeja Ziemiańskiego (Bomba Heisenberga), Dariusza Spychalskiego (Krzyżacki poker), Macieja Parowskiego (Burza. Ucieczka z Warszawy ‘40) oraz prace z gatunku dziennikarskiej niefikcjonalnej pop-historii (np. Pakt Ribbentrop-Beck, czyli jak Polacy mogli u boku III Rzeszy pokonać Związek Sowiecki Piotra Zychowicza) kreują fikcyjne, alternatywne światy, w których Polacy podbili znaczną część świata, pokonali wrogów podczas II wojny światowej oraz podporządkowali sobie ZSRR i mniejsze sąsiadujące narody. Wspomniane powyżej utwory literackie stanowią dla subalterna „konieczne fikcje” [necessary fictions], stanowiące rodzaj autoterapii. To zaś może być rozumiane jako efekt resentymentów czy postkolonialnej, nieprzepracowanej przez subalterna traumy.
Bibliografia
Skórczewski Dariusz, Melancholia dyskursu kresoznawczego. W: Teoria – literatura – dyskurs. Pejzaż postkolonialny. Lublin WKUL 2013, s. 428.
Nycz Ryszard, Wprowadzenie. „Nie leczony, chroniczny pogłos”. Trzy uwagi o polskim dyskursie postzależnościowym. W: Kultura po przejściach, osoby z przeszłością. Polski dyskurs postzależnościowy – konteksty i perspektywy badawcze. Red. R. Nycz. Kraków, Universitas 2011, s. 11.
Gosk Hanna, Opowieści „skolonizowanego/kolonizatora”. W kręgu studiów postzależnościowych na literaturą polską w XX i XXI wieku. Kraków, Universitas 2010, s. 18–19.
Thompson Ewa, Sarmatyzm i postkolonializm. „Dziennik. Europa” 2006, nr 137, s. 11.
Nowoczesność i sarmatyzm. Red. P. Czapliński. Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM 2011.
Jaskółowski Krzysztof, Wytwórnie sarmatyzmu. „Przegląd Polityczny” 2012, nr 11, s. 90–95.
Zaleski Marek, Formy pamięci. O przedstawianiu przeszłości w polskiej literaturze współczesnej. Warszawa, IBL PAN 1996, s. 11
Czapliński Przemysław, Wzniosłe tęsknoty; nostalgia w prozie lat dziewięćdziesiątych. Kraków, WUJ 2001.
Fanon Frantz, Wyklęty lud ziemi. Przeł. H. Tygielska. Przedm. E. Rekłajtis. Posł. J.-P. Sartre. Warszawa, PIW 1985, s. 22.
Tomczok Paweł, Nienawiść jako afekt zależności i postzależności w powieści historycznej. W: (P)O zaborach, (P)O wojnie, (P)O PRL. Polski dyskurs postzależnościowy dawniej i dziś. Red. H. Gosk i E. Kraskowska. Kraków, Universitas 2013, s. 513
Nycz Ryszard, Wprowadzenie. „Nie leczony, chroniczny pogłos”. W: Kultura po przejściach. Osoby z przeszłością. Polski dyskurs postzależnościowy, tom 1 - Konteksty i perspektywy badawcze. Kraków, Universitas 2010, s. 11.
Chase Malcolm, Shaw Christopher, The Dimensions of Nostalgia. W: M. Chase, Ch. Shaw, The Imagined Past, s. 1; za: M. Zaleski, Formy pamięci. O przedstawianiu przeszłości w polskiej literaturze współczesnej. Warszawa, IBL PAN 1996, s. 20.
Bhabha Homi, DyssemiNacja. W: Miejsca kultury. Przeł. T. Dobrogoszcz. Kraków, Universitas 2010, s. 153.
Smith Anthony D., Etniczne źródła narodów. Przeł. M. Głowacka-Grajper. Kraków, WUJ 2009.
Rosenfeld Gavriel, The World Hitler Never Made. Cambridge 2005.
Hellekson Karen, The Alternate History. Refiguring Historical Time. Ohio&London 2001.
Virtual History: Alternatives and Counterfactauls. Ed. N. Ferguson. New York 1997.
Gallagher Catherine, Dlaczego opowiadamy jak nie było? Przeł. T. Bilczewski, A. Kowalcze-Pawlik. „Teksty Drugie” 2012, nr 1–2, s. 138–152.
Bień Radosław, Polska proza z gatunku historii alternatywnej w obliczu przemian po roku 1989. W: Inna literatura? Dwudziestolecie 1989–2009, t. 1. Red. Z. Andres, J. Pasterski. Rzeszów, Wydawnictwo UR 2010, s. 189–199.
Lemann Natalia, Historia alternatywna. W: Słownik rodzajów i gatunków literackich. Red. G. Gazda. Warszawa, PWN 2012, s. 380–388.
Lemann Natalia, PODobni NiePODobni. „Muza dalekich podróży” Teodora Parnickiego i „Lód” Jacka Dukaja jako przykład dwóch sposobów relatywizacji historii. „Porównania” 2012, nr 10, s. 173–188.
Lemann Natalia, Czy można uchronić się od przeszłości? – historie alternatywne i uchronie jako literackie aporie polityki i wiedzy historycznej. „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 2011, nr 2, s. 339–356.
Lemann Natalia, PODobna historia, czyli rzecz o historii alternatywnej i jej miejscu we współczesnej historiografii i literaturoznawstwie. W: Exploring the Benefits of the Alternate History Genre / W poszukiwaniu pożyteczności gatunkuhistorii alternatywnych. Red. Z. Wąsik, M. Oziewicz, J. Deszcz-Tryhubczak. „Philologica Wratislaviensia: Acta et Studia” 2011 nr 5, s. 21–38.
Lemann Natalia, Czy historia może być skandalem? Rzecz o historiach alternatywnych i ich sporach z przeszłością/teraźniejszością. W: Skandal w kulturze europejskiej i amerykańskiej, Seria: Tabu – Trend – Transgresja, t. 1. Red. B. PłonkaSyroka, M. Dąbrowska, J. Nadolna, M. Skibińska. Warszawa 2013, s. 123–138.
Said Edward, Orientalizm. Przeł. W. Kalinowski. Wstęp Z. Żygulski jun. Warszawa, PIW 1991.
Said Edward, Kultura i imperializm. Przeł. M. Wyrwas-Wiśniewska. Kraków, WUJ 2009.
Gallagher Catherine, Greenblatt Stephen, Practicing New Historicism. Chicago 2000.
Greenblatt Stephen, Czym jest historia literatury? Przeł. K. Kwapisz. „Teksty Drugie” 2005, nr 1–2.
Greenblatt Stephen, Poetyka kulturowa. Pisma wybrane. Przeł. K. Kujawińska-Courtney. Kraków 2006.
Foucault Michel, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia. Przeł. T. Komendant. Warszawa, Aletheia 1993.
Rancière Jacques, Estetyka jako polityka, ze wstępem A. Żmijewskiego i posłowiem S. Žižka. Przeł. J. Kutyła i P. Moscicki. Warszawa, Krytyka Polityczna 2007.
Ranciére Jacques, Na brzegach politycznego. Przeł. J. Sowa. Kraków, HA!art 2008.
Jameson Fredric, The Political Uncouncious. Narrative as a Socially Symbolic Act. London 1981.
Bakuła Bogusław, Studia postkolonialne w Europie Środkowej oraz Wschodniej 1989–2009. Kwerenda wybranych problemów w ramach projektu badawczego. W: Kultura po przejściach. Osoby z przeszłością. Polski dyskurs postzależnościowy, tom 1 - Konteksty i perspektywy badawcze. Kraków, Universitas 2010, s. 142.
Demandt Alexander, Historia niebyła. Co by było, gdyby…? Przeł. M. Skalska. Warszawa, PIW 1999, s. 138.
Black Jeremy, What If? Counterfactualism and the Problem of History. London 2008, s. 5.
Czapliński Przemysław, Języki niezależności. Jak jest artykułowana w literaturze niepodległość odzyskana przez Polskę w roku 1989? W: Kultura po przejściach. Osoby z przeszłością. Polski dyskurs postzależnościowy, tom 1 - Konteksty i perspektywy badawcze. Kraków, Universitas 2010, s. 42.
Polityka historyczna: historycy-politycy-prasa. Konferencja pod honorowym patronatem Jana Nowaka-Jeziorańskiego. Red. A. Cichocka, A. Panecka. Warszawa 2005.
Gawin Dariusz, Polityka historyczna —próba bilansu. „Arkana” 2009, nr 6 (90), cyt. za: http://www.teologiapolityczna.pl/dariusz-gawin-politykahistoryczna-proba-bilansu-arcana-nr-90-#p,1 (data dostępu: 30.12.2011).
Polityka historyczna za i przeciw. „Mówią Wieki” 2006, nr 8, s. 11.
Gawin Dariusz, Wspólnota przeszłości, „Rzeczpospolita” 2006, nr z dn. 7 października. Cyt za: http:// www.teologiapolityczna.pl/gawin_06_10_wspolnota_przeszlosci (data dostępu: 30.12.2011).
Merta Tomasz, Pamięć i nadzieja. W: Pamięć i odpowiedzialność. Red. R. Kostro i T. Merta. Kraków– Wrocław, s. 80–81.
Gawin Dariusz, O pożytkach i szkodliwości historycznego rewizjonizmu. W: Pamięć i odpowiedzialność. Red. R. Kostro i T. Merta. Kraków– Wrocław, s. 28.
Fiut Aleksander, Polonizacja, kolonizacja. „Teksty Drugie” 2003, nr 6, s. 152.
Renan Ernest, Co to jest naród. Przeł. S. Jedynak. W: Być w narodzie. Szkice o idei narodu, narodowej kulturze i nacjonalizmie. Red. L. Zdybel. Lublin, Wydawnictwo UMCS 1998, s. 201.
Ziemiański Andrzej, Zapach szkła, Lublin, Fabryka Słów 2004.
Said Edward, Begginings, Baltimore&London: John Hopkins University Press 1978, s. 76–77.
Bhabha Homi, Representation and the Colonial Text: A Critical Exploration of Some Forms of Mimeticism. W: The Theory of Reading. Ed. by F. Gloversmith, Sussex & New Jersey 1984, s. 93–122.
Skórczewski Dariusz, Trudności z tożsamością. Na marginesie „Niesamowitej Słowiańszczyzny”. „Porównania” 2008, nr 5, s. 127–142.
Łotman Jurij, O modelującym znaczeniu „końca” i „początku” w przekazach artystycznych. W: Semiotyka kultury. Wybór i oprac. E. Janus i M. R. Mayenowa. Warszawa, PIW 1977, s. 344–349.
Skórczewski Dariusz, Drogi i rozdroża studiów postkolonialnych w Polsce. W: Teoria – Literatura – Dyskurs, op. cit., s. 101.
Koczanowicz Leszek, Post-komunizm a kulturowe wojny. W: Kultura po przejściach. Osoby z przeszłością. Polski dyskurs postzależnościowy, tom 1 - Konteksty i perspektywy badawcze. Kraków, Universitas 2010, s. 26.
Janowski Maciej, Polityka historyczna: między edukacją historyczną a propagandą. W: Pamięć i polityka historyczna. Doświadczenia Polski i jej sąsiadów. Red. S. Nowinowski, R. Stobiecki. Łódź, IPN 2008, s. 234.
Ngũgĩ wa Thiong’o, Decolonising the Mind. The Politics of Language in African Literature. London 1986.
Sandoval Chela, Methodology of the Opressed. London 2000.
Domańska Ewa, Historie niekonwencjonalne. Refleksja o przeszłości w nowej humanistyce. Poznań, Zysk i S-ka 2006, s. 18.
Domańska Ewa, O poznawczym uprzywilejowaniu ofiary (Uwagi metodologiczne). W: (Nie)obecność. Pominięcia i przemilczenia w narracjach XX wieku. Red. H. Gosk, B. Karwowska. Warszawa, dom Wydawniczy Elipsa 2008, s. 19–36.
Domańska Ewa, Historiografia insurekcyjna. „Literatura na Świecie” 2008, nr 1/2, s. 355–368.
Hooks Bell, Margines jako miejsce radykalnego otwarcia. Przeł. E. Domańska. „Literatura na Świecie” 2008, nr 1–2, s. 108–118.
Janion Maria, Niesamowita Słowiańszczyzna: fantazmaty literatury. Kraków, Wydawnictwo Literackie 2006, s. 11.
Gandhi Leela, Teoria postkolonialna. Wprowadzenie krytyczne. Przeł. J. Serwański. Poznań, Wydawnictwo Poznańskie 2008, s. 35.
Haska Agnieszka, Stachowicz Jerzy, Śniąc o potędze. Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2012.
Mazurkiewicz Adam, Między fantastyką a iluzją. Social Fiction jako kryptopolityczny nurt polskiej literatury lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. „Acta Universitatis Lodziensis” Folia Litteraria Polonica 2011, nr 14, z. 2, s. 178–191.
Leś Mariusz, Fantastyka socjologiczna. Poetyka i myślenie utopijne. Białystok, Wydawnictwo UB 2008.
Klementowski Robert, Modelowe boksowanie ze światem. Polska literatura fantastyczna na przełomie lat 70. i 80. Toruń, Wydawnictwo Adam Marszałek 2003.
Parowski Maciej, Kilkunastu Hamletów. W: Czas fantastyki. Szczecin, Glob 1990, s. 293–319.
Szacki Jerzy, Spotkania z utopią. Warszawa, Iskry 1980.
Na wirażu. Dyskusja redakcyjna z udziałem Edmunda Wnuka-Lipińskiego, Marka Oramusa, Marcina Wolskiego, Jacka Inglota, Doroty Malinowskiej, Adama Hollanka, Lecha Jęczymyka i Macieja Parowskiego. „Nowa Fantastyka” 1990, nr 10, s. 62–67.
Ziemiański Andrzej, Bomba Heisenberga. „Nowa Fantastyka” 2000, nr 9, s. 45.
Young Robert, Colonial Desire: Hybridity in Theory, Culture and Race. London 1995.
Thompson Ewa, Trubadurzy Imperium. Literatura rosyjska i kolonializm. Przeł. A. Sierszulska. Kraków, Universitas 2000, s. 11.
Parowski Maciej, Burza. Ucieczka z Warszawy ‘40. Warszawa, Zysk i S-ka 2009.
Wolski Marcin, Lustro i kolumna. W: Wizje alternatywne 4. Red. W. Sedeńki. Warszawa, Solaris 2002, s. 9–62.
Mach Anna, Polska kondycja posttraumatyczna – próba diagnozy. W: Kultura po przejściach, osoby z przeszłością. Polski dyskurs postzależnościowy - konteksty i perspektywy badawcze. Kraków, Universitas 2011, s. 220–221.
Napiszmy historię od nowa. Rozmowa Pawła Wieczorkiewicza z Piotrem Zychowiczem, „Rzeczpospolita” 2009, 27.03
Wieczorkiewicz Paweł, Wrzesień 1939 – próba nowego spojrzenia, „Mówią Wieki”. 2009, nr 9, s. 24–30.
Wieczorkiewicz Paweł, Bilans kampanii. W: Kampania 1939 roku. Warszawa 2001.
Krzemiński Adam, Bajania w hitlerianach, „Polityka”, nr z dn.5.4.2010, http://www.polityka.pl/ kultura/1504440,1,hitler-historie-alternatywne.read?print=true#ixzz1cj9yg9Sf (data dostępu: 4.11.2011).
Urbankowski Bohdan, Piękna pani Wallenrod, „Gazeta Polska” cyt. za: http://www.zwrotniceczasu. nck.pl/seria_ksiazkowa.html?rec=11 (data dostępu: 4.11.2011).
Wolski Marcin, Samoocena. http://niezalezna.pl/10703-samoocena (data dostępu: 5.1.2012).
Ansorg Robert-Alexander, Dokufiction? Living History? Histotainment? Der Archäologe im Fernsehen zwischen Reenactment und Computeranimation. Hamburg 2012.
Aufklärung, Bildung, „Histotainment”?: Zeitgeschichte in Unterricht und Gesselschaft Heute. Red. M. Barricelli, J. Hornig. Frankfurt am Mein 2008.
Lisiecki Paweł, Przeszłość ma przyszłość. „Uważam Rze Historia” 2012, nr 1.
Szpociński Andrzej, Współczesna kultura historyczna. „Kultura Współczesna” 2011, nr 1.
Lemann Natalia, Literatura, historia, kultura popularna – Przestrzenie konwergencji. Wprowadzenie. „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 2012, nr 2, s. 123–148.
Zychowicz Piotr, Pakt Ribbentrop-Beck, czyli jak Polacy mogli u boku III Rzeszy pokonać Związek Sowiecki. Poznań, Dom Wydawniczy Rebis 2012, s. 21.
Valéry Paul, Regards sur le monde actuel. Paris 1931, s. 63–64.
Grabski Andrzej Feliks, Dzieje historiografii. Red. R. Stobiecki. Poznań, Wydawnictwo Poznańskie 2003, s. 716–717.
http://www.pbi. edu.pl/book_reader.php?p=11516Bolesław Prus (data dostępu: 15.7. 2013).
Miłosz Czesław, Osobny zeszyt strona 29. W: Wiersze wszystkie. Kraków, Znak 2011, s. 738.
Licencja
Utwory opublikowane w czasopiśmie „Porównania”, na platformie Pressto należącej do Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu są udostępniane na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe (CC BY-ND 4.0)
Tym samym wszyscy zainteresowani są uprawnieni do korzystania z utworów opublikowanych pod następującymi warunkami:
-
uznania autorstwa — czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnianym utworem informacji o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji
-
bez utworów zależnych — remiksując, przetwarzając lub tworząc na podstawie utworu, nie wolno rozpowszechniać zmodyfikowanych treści.
-
brak dodatkowych ograniczeń — nie można korzystać ze środków prawnych lub technologicznych, które ograniczają innych w korzystaniu z utworu na warunkach określonych w licencji.
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).
Autor zachowuje prawa majątkowe, ale udziela zgody Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na wykorzystanie dzieła. Autorzy tekstów zakwalifikowanych do publikacji proszeni są o wypełnienie podpisanie i przesłanie umowa (PL) agreement (EN)
Agreement for granting a royalty-free license to works with a commitment to grant a CC sub-license