PARATAKTYCZNA POETYKA. O INKONGRUENCJI AUTORA I INTENCJI UTWORU W TWÓRCZOSCI KURTA SCHWITTERSA

Abstrakt

Wiele utworów z awangardowej spuścizny Kurta Schwittersa ma charakter enigmatyczny. Nie tylko jego abstrakcyjne prace wizualne, ale także poezja, opiera się prostej, jednoznacznej interpretacji, nie zawiera prostego przekazu ani wyraźnych sygnałów intencji Schwittersa. W tym kontekście utwory Schwittersa nie są odosobnionym przypadkiem, ale raczej typowym przykładem sztuki i literatury historycznej awangardy, do której należał Schwitters. Podobnie jak w przypadku ogólnych studiów nad awangardą, jego utwory literackie odnoszą się do manifestów i pism programowych, które zawęziły sens jego dzieł sztuki, obrazów, rzeźb, poezji i innych tekstów, jako źródła wskazówek intencji Schwittersa i znaczenia, jakie przypisywał swoim pracom. Ale do jakiego stopnia owe pisma programowe są godne zaufania albo – by ująć rzecz precyzyjniej – do jakiego stopnia owe cele estetyczne, procedury artystyczne i poetyka wyłożona w tych tekstach odnoszą się do artystycznej i literackiej praktyki, którą obserwujemy w pracach Schwittersa? Skupiając się na poetyckiej spuściźnie Schwittersa i jego poetyce sformułowanej w manifestach i innych tekstach z dziedziny poetyki, dostrzegamy wyraźnie, że uwagi Schwittersa o poezji były integralną częścią jego refleksji estetycznej o sztuce wizualnej i jego poetyce sformułowanej w pismach programowych, bardziej niż pochodną jego refleksji nad pracami artystycznymi. To nierzadka cecha poetyki awangardowej, która często odwzorowywała i próbowała skopiować cele artystyczne sformułowane w kontekście sztuki wizualnej (można argumentować, że Schwitters był w pierwszej linii artystą wizualnym). Nawet pomiędzy programowymi tekstami Schwittersa zogniskowanymi wyraźnie na poetyce, a jego poezją i prozą pozornie wyjaśnianą w tych tekstach, istnieje oczywista różnica pomiędzy teorią a praktyką. Porównanie z refleksją tzw. „rosyjskich formalistów” pokazuje, że te rozważania o poezji są w dużym stopniu zbieżne z podejściem Schwittersa, jednak o wiele bardziej subtelne i precyzyjne w definiowaniu poetyckich zasad, które charakteryzują spuściznę Schwittersa – być może nie jest to przypadkowe. Oprócz bliskości formalistów i awangardy, Schwitters, podobnie jak formaliści, inspirował się niemieckim historykiem i teoretykiem literatury, Oskarem Walzelem. Schwitters uczęszczał na jego zajęcia podczas studiów na akademii sztuk w Dreźnie, formaliści czytali Walzela i tłumaczyli jego prace. To może wyjaśniać rzucającą się w oczy zbieżność pomiędzy Schwittersem a formalistami, na przykład w naciskaniu na „materialność” słowa, ale także w próbach połączenia refleksji nad słowem i nad obrazem, które były głównym przedmiotem rozważań Walzela. Walzel jako trait d’union pomiędzy Schwittersem a formalistami, może być także zachętą do czytania poezji Schwittersa jako poezji z osobliwościami, które u formalistów stosowane były o wiele bardziej precyzyjnie niż jako ćwiczenie w czytaniu ahistorycznym, ale, jak pokazuje Walzel, nie tylko jako obopólne źródło inspiracji, wbrew rozbieżnościom, symultanicznie dzieląc horyzont teoretyczny awangardowych prób sztuki i literatury z Zachodu i ze Wschodu w teorii i praktyce.