1956, 1968, 1981 – oblicza środkowoeuropejskiej pamięci. Uwagi w perspektywie postkolonialnej

Abstrakt

Artykuł dotyczy dwóch zagadnień. Pierwsze to problem zbiorowej pamięci przeszłości, w której obrębie autor wyodrębnia pamięć wspólną, pamięć odrębną i nie-pamięć. Pamięć wspólna odgrywa w Europie Środkowej mniejszą rolę niż pamięć odrębna, stanowiąca rdzeń tożsamości narodowej i społecznej. Pamięć wspólna jest raczej nieosiągalnym ideałem zgłaszanym przez niektórych polityków i badaczy kultury. Ważną funkcję pełni nie-pamięć, czyli przestrzeń czasowego unicestwiania trudnych spraw związanych z przeszłością. Historia i zbiorowa pamięć są w Europie Środkowej konkurencyjnymi drogami utrwalania przeszłości. Wynika to z faktu wielowiekowych konfliktów, zmieniających się form ustrojowych, zmiany granic i przede wszystkim odebrania wielu narodom suwerenności. Ta sytuacja spowodowała, że problem dominacji i podległości stał się zasadniczym problemem historii i pamięci zbiorowej. Druga część artykułu jest poświęcona postkolonialnym aspektom zbiorowej pamięci, w jej ramach zwłaszcza podejściu do wydarzeń i dat 1956, 1968, 1981, związanych z militarną reakcją komunistycznego systemu na próby jego zreformowania. Wydarzenia te, przy wszystkich różnicach, są spowodowane przez przemoc zewnętrzną (1956, 1968) lub przemoc wewnętrzną wywołaną naciskiem z zewnątrz (1981). Poprzez stosunek do wybranych elementów przeszłości społeczeństwa Europy Środkowej kształtują też wzajemne relacje. Autor ukazuje problem nieoczywistości wspólnej pamięci wewnętrznej i międzynarodowej przez analizę czterech aspektów: resentymentu, odpamiętywania, polityki historycznej i estetyzacji. Prezentacja wydarzeń lat 1956, 1968, 1981 w perspektywie wskazanych czterech aspektów postkolonialnej pamięci pokazuje słabe istnienie wspólnych obszarów, nad którymi przeważają pamięć odrębna, deformująca realia historyczne, oraz nie-pamięć. Dowodzi to, że wyjście poza hasła i ogólne deklaracje jest dla społeczeństw Europy Środkowej trudne. Prawdziwa wspólna pamięć to zadanie przyszłości.