Ključne besede
transnarodowe koncepcje sztuki
marksizm
surrealizm
neo- i postawangarda
polityczne uwarunkowania procesu literackiego
Kako citirati
Povzetek
W artykule podjęta zostaje problematyka transferów awangardowych w literaturze Europy Środkowej na przestrzeni XX i XXI wieku – w transnarodowej perspektywie; punktem odniesienia zaś jest program i zjawiska w poezji powiązane z surrealizmem. Pomimo bliskości geograficznej zarówno przed II wojną światową, jak i po niej tradycje awangardowe rozwijały się tam w relatywnym odseparowaniu. Transfery awangardowe były uwarunkowane najpierw przez dominujące przed wojną centra kultury (Francję i Związek Radziecki), później zaś przez rozmaite strategie komunistycznej polityki kulturalnej, w tym różnych ograniczeń cenzury. Obszar porównawczy stanowią przed i po-wojenna Czechosłowacja z jej mocnym, choć dysydenckim surrealizmem, Słowenia jako jeden z krajów Titowskiej Jugosławii z mocno surrealistyczną neoawangardą oraz Polska, w której, jak twierdzono, surrealizm w ścisłym znaczeniu nigdy nie zaistniał. Wybór taki został podyktowany szczególnym znaczeniem zdeterminowanej przez surrealizm poezji tych krajów w Polsce już po 1989 roku.
Literatura
Breton André (1972a), Second Manifesto of Surrealisme, Manifestoes of Surrealism, przeł. Richard Seaver i Helen R. Lane, University of Michigan Press, Ann Arbor, s. 117–194.
Breton André (1972b), Surrealist Situation of the Object, w: tegoż, Manifestoes of Surrealism, przeł. Richard Seaver i Helen R. Lane, University of Michigan Press, Ann Arbor, s. 255–278.
Casanova Pascale (2017), Światowa republika literatury, przeł. Elżbieta Gałuszka i Anna Turczyn, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
D’Allessandro Stephanie, Gale Matthew (2022), Surrealism Beyond Borders, Tate Modern Press, Londyn.
Djurić Dubravka (2003), Radical Poetic Practices. Concrete and Visual Poetry in the Avant-Garde and Neo-Avant-Garde, w: Impossible Histories. Historical Avant-Gardes, Neo-Avant-Gardes and Post-Avant-Gardes in Yugoslavia 1918–1991, red. Dubravka Djurić, Miško Šuvaković, MIT Press, Cambridge, Massachusetts, s. 64–94.
Engelking Leszek (2001), Surrealizm, underground, postmodernizm. Szkice o literaturze czeskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Engelking Leszek (2005), Codzienność i mit. Poetyka, programy i historia Grupy 42 w kontekstach dwudziestowiecznej awangardy i postawangardy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Engelking Leszek (2008), Maść przeciw poezji. Przekłady z poezji czeskiej, Biuro Literackie, Wrocław.
Erjavec Aleš (2003a), Introduction, w: Postmodernism and Postsocialist Condition. Politisized Art under Late Socialism, red. Aleš Erjavec, University of California Press, Berkeley, s.1–54. DOI: https://doi.org/10.1525/9780520928558-004
Erjavec Aleš (2003a), The Three Avant-Gardes and Their Contexts. The Early, the Neo-, and the Post-Modern, w: Impossible Histories. Historical Avant-Gardes, Neo-Avant-Gardes and Post-Avant-Gardes in Yugoslavia 1918–1991, red. Dubravka Djurić, Miško Šuvaković, MIT Press, Cambridge, Massachusetts s. 36–62.
Erjavec, Aleš (2008), Postmodernism, postsocialism and Beyond, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle.
Friedman, Susan Stanford (2007), Cultural Parataxis and Transnational Landscapes of Reading: Toward a Locational Modernist Studies, w: Modernism, red. Astradur Eysteinsson, Vivian Liska, John Benjamins Publishing, Amsterdam-Philadelphia, s. 35–52. DOI: https://doi.org/10.1075/chlel.xxi.05fri
Gawarecka Anna (2015), O trwałości inspiracji awangardowych. Fenomen czeskiego surrealizmu, w: Awangarda Środkowej i Wschodniej Europy – Innowacja czy naśladownictwo?, red. Michalina Kmiecik, Małgorzata Szumna, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 207–229.
Groys Boris (1992), The Total Art of Stalinism. Avant-Garde, Aesthetic, Dictatorship, and Beyond, przeł. Charles Rougle, Princeton University Press, Princeton.
Hutnikiewicz Artur (1965), Nadrealizm, w: tegoż, Od czystej formy do literatury faktu. Główne teorie i programy poetyckie XX stulecia, PWN, Toruń o. Poznań, s. 149–165
Janicka Krystyna (1969), Światopogląd surrealizmu: jego założenia i konsekwencje, PWN, Warszawa.
Jarecka Dorota (2016), Artysta na ruinach. Sztuka polska lat 40. i surrealistyczne konotacje, „Miejsce”, nr 2; https://tinyurl.com/ekemnndb [dostęp: 12.08.2022].
Jarecka Dorota (2021), Surrealizm, realizm, marksizm. Sztuka i lewica w Polsce w latach 1944–1948, IBL PAN, Warszawa.
Jarosiński Zbigniew (1983), Literatura i nowe społeczeństwo. Idee lewicy literackiej dwudziestolecia międzywojennego, Czytelnik, Warszawa.
Jaworski Stanisław (1976) Między awangardą a nadrealizmem: główne kierunki przemian poezji polskiej w latach trzydziestych, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Kocot Monika, Siewior Kinga (2014), Bałkańskie kratery, europejskie centrale. Światy jugosłowiańskiej awangardy (1921–1934) w: Głuchy brudnopis. Antologia manifestów awangard Europy Środkowej, red. Jakub Kornhauser, Kinga Siewior, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 223–249.
Kornhauser Julian (1979), Posłowie, w: Tomaž Šalamun, Wiersze, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Kornhauser Jakub (2019), Ingerencja i niezgoda. Dylematy awangardowości w manifestach Nowej Fali, w: Nauka chodzenia. Teksty programowe późnej awangardy, red. Wojciech Browarny i in., Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Kornhauser Jakub, Siewior Kinga (2014), „Lokalne awangardy”: między parataksą a paralaksą – wprowadzenie, w: Głuchy brudnopis. Antologia manifestów awangard Europy Środkowej, red. Jakub Kornhauser, Kinga Siewior, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 9–15.
Löwy Michael (2009), Morning Star. Surrealism, Marxism, Anarchism, Situationism, Utopia, wstęp Donald LaCoss, University of Texas Press, Austin.
Mansbach Steven A. (1999), Modern Art. In Eastern Europe. From Baltic to the Balcans, ca. 1890–1939, Cambridge University Press, Cambridge.
Marciniak Hanna (2014a), Likwidacja sztuki – narodziny obrazu. Wprowadzenie do czeskiej i słowackiej awangardy międzywojennej, w: Głuchy brudnopis. Antologia manifestów awangardy Europy Środkowej, red. Jakub Kornhauser, Kinga Siewior, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 19–34.
Marciniak Hanna (2014b), Soc/sur/realizm? Dyskusje wokół poetyki realistycznej w czeskiej awangardzie lat trzydziestych-sześćdziesiątych, w: Awangarda Środkowej i Wschodniej Europy – Innowacja czy naśladownictwo?, red. Michalina Kmiecik, Małgorzata Szumna, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 195–206.
Orska Joanna (2021), Socrealizm – surrealizm?, w: Polityki/ Awangardy, red. Agnieszka Karpowicz i in., Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 435–453.
Peiper Tadeusz (1972), Metafora teraźniejszości, w: tegoż, Tędy. Nowe usta, Wydawnictwo Literackie, Kraków, s. 54–61.
Piotrowski Piotr (1999), Znaczenia modernizmu. W stronę historii sztuki polskiej po 1945 roku, Rebis, Poznań.
Piotrowski Piotr (2005), Awangarda w cieniu Jałty: sztuka w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1945–1989, Rebis, Poznań.
Sadura Przemysław (2015), Upadek komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej w perspektywie współczesnych teorii rewolucji, Oficyna Naukowa, Warszawa.
Surdykowska Aleksandra (2014), Czy Majakowski był nam obcy?, Eksperymenty rosyjskich twórców a ruch awangardowy w Polsce, w: Awangarda Środkowej i Wschodniej Europy – Innowacja czy naśladownictwo?, red. Michalina Kmiecik, Małgorzata Szumna, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 71–83.
Šalamun-Biedrzycka Katarina (1979) Wiersze, red. Tomaž Šalamun, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Šalamun-Biedrzycka Katarina (2018), Wśród słoweńskich i polskich autorów. Rozprawy i artykuły, Wydawnictwo Stowarzyszenie Pisarzy Polskich, Kraków.
Šuvaković Miško (2003), Impossible Histories, w: Impossible Histories. Historical Avant-Gardes, Neo-Avant-Gardes and Post-Avant-Gardes in Yugoslavia 1918–1991, red. Dubravka Djurić, Miško Šuvaković, MIT Press, Cambridge, Massachussets.
Uffelmann Dirk (2020), Polska literatura postkolonialna. Od sarmatyzmu do migracji po-akcesyjnej, Universitas, Kraków.
Ważyk Adam (1973), Surrealizm: antologia. Czytelnik, Warszawa.
Ważyk Adam (1976), Dziwna historia awangardy, Czytelnik, Warszawa.
Wołowiec Grzegorz (1999), Nowocześni w PRL. Przyboś i Sandauer, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
Wójtowicz Aleksander (2017) Nowa Sztuka. Początki i końce, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Zandová Gertraude, (2002), Totální realismus a trapná poezie, Host, Brno.
Licenca
Avtorske pravice (c) 2023 Joanna Orska
To delo je licencirano pod Creative Commons Priznanje avtorstva-Brez predelav 4.0 mednarodno licenco.
Utwory opublikowane w czasopiśmie „Porównania”, na platformie Pressto należącej do Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu są udostępniane na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe (CC BY-ND 4.0)
Tym samym wszyscy zainteresowani są uprawnieni do korzystania z utworów opublikowanych pod następującymi warunkami:
-
uznania autorstwa — czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnianym utworem informacji o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji
-
bez utworów zależnych — remiksując, przetwarzając lub tworząc na podstawie utworu, nie wolno rozpowszechniać zmodyfikowanych treści.
-
brak dodatkowych ograniczeń — nie można korzystać ze środków prawnych lub technologicznych, które ograniczają innych w korzystaniu z utworu na warunkach określonych w licencji.
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).
Autor zachowuje prawa majątkowe, ale udziela zgody Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na wykorzystanie dzieła. Autorzy tekstów zakwalifikowanych do publikacji proszeni są o wypełnienie podpisanie i przesłanie umowa (PL) agreement (EN)
Agreement for granting a royalty-free license to works with a commitment to grant a CC sub-license