Povzetek
W artykule zostały przedstawione analizy dyskursu historii gospodarczej w reportażu Sztafeta. Książka o polskim pochodzie gospodarczym (1939). Najważniejszym tematem książki jest wielka inwestycja międzywojennej Polski, czyli Centralny Okręg Przemysłowy, zlokalizowany w oddalonej od ówczesnych granic centralnej części kraju, gdzie bezpiecznie funkcjonować miała produkcja kluczowych materiałów i towarów w czasie wojny. Dyskurs na temat wspomnianego w tytule pochodu gospodarczego pełen jest entuzjazmu przypominającego propagandę ówczesnych państw totalitarnych. Na pierwszy plan wysuwa się fascynacja przemysłem ciężkim, a także najnowszymi osiągnięciami przemysłu chemicznego. W artykule przedstawiono także powiązania tego dyskursu z popularnymi w latach trzydziestych książkami Antona Zischka oraz innych autorów głoszących potrzebę przygotowania kraju do wojny poprzez osiągnięcie gospodarczej autarkii. Książka Wańkowicza waha się między fascynacją sukcesami państw totalitarnych, przygotowujących się do nadchodzących wojen, a przywiązaniem do polskiej wolności.
Literatura
Broniewski Władysław (1934a), Kombinat Dnieprogesu i Dniepropietrowsk, „Wiadomości Literackie”, nr 27, s. 1.
Broniewski Władysław (1934b), W drodze do Dnieprogesu, „Wiadomości Literackie”, nr 25, s. 3.
Burdecki Feliks (1937), Opanowanie materii, czyli książka o zdobyczach polskiej nauki w dziedzinie chemii i fizyki, astronomii i geofizyki, o polskich wynalazcach i inżynierach oraz o polskich pionierach lotnictwa, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa.
Cat-Mackiewicz Stanisław (1939), Stryj i siostrzeniec herbu Lis, „Słowo”, nr 35, s. 1.
Corvi Antonio Menotti (1932), Państwo korporacyjne. Szkic syntetyczny, Izba Handlowa Polsko-Italska, Warszawa.
Dominik Hans (1937a), Zdobycze chemji, przeł. M. Kossir, Wydawnictwo J. Przeworskiego, Warszawa.
Dominik Hans (1937b), Zdobycze techniki, przeł. Zygmunt Chełmoński, Wydawnictwo J. Przeworskiego, Warszawa.
Janta-Połczyński Aleksander (1933), Wgłąb ZSRR, „Rój”, Warszawa.
Jünger Ernst (2007), Publicystyka polityczna 1919–1936, przeł. Paweł Andrzejczak i in., wstęp Wojciech Kunicki, posł. Krzysztof Żarski, Arcana, Kraków.
Kaempffert Waldemar (1932), Epokowe wynalazki w Ameryce i w Europie. Historia ich powstania i ich twórców z licznemi rysunkami, przeł. Aleksander Kojrański, Mathesis Polska, Warszawa.
Kąkolewski Krzysztof (1987), Wańkowicz krzepi. Wywiad – rzeka, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin.
Kwiatkowski Eugeniusz (1931), Dysproporcje. Rzecz o Polsce przeszłej i obecnej, Towarzystwo Szkoły Ludowej, Kraków.
Mosdorf Jan (2005), Wczoraj i jutro, red. Rafał Łętocha, Arte, Biała Podlaska.
Mościcki Ignacy (1923), Najważniejsze warunki celowej rozbudowy przemysłu polskiego, „Przemysł Chemiczny. Miesięcznik poświęcony sprawom polskiego przemysłu chemicznego”, nr 4, s. 83–92.
Polska idea imperialna (1938), Polityka, Warszawa.
Pruszyński Ksawery (1939), Kuligiem pana Melchiora, „Kurier Literacko-Naukowy”, nr 10, s. VIII–X.
Rundt Arthur (1932), Sowiety tworzą nowego człowieka. Wrażenia z podróży po Rosji, przeł. M. F. Sieniawski, Wydawnictwo Nowoczesne, Warszawa.
Wańkowicz Melchior (2012), Sztafeta. Książka o polskim pochodzie gospodarczym, wstęp Błażej Brzostek, posł. Aleksandra Ziółkowska-Boehm, Prószyński i S-ka, Warszawa.
Wrzos Konrad (1985), Oko w oko z kryzysem. Reportaż z podróży po Polsce, PIW, Warszawa.
Zischka Anton (1936), Nauka łamie monopole, przeł. Bronisław Wójcik-Keuprulian, Książnica-Atlas, Lwów–Warszawa.
Zischka Anton (1938), Italia dzisiejsza, przeł. Jan Furuhjelm, Trzaska, Evert i Michalski, Warszawa.
Bocheński Aleksander (1971), Wędrówki po dziejach przemysłu polskiego, cz. 3, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa.
Bocheński Aleksander (1986), Rzecz o psychice narodu polskiego, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Broniewski Władysław (1934a), Kombinat Dnieprogesu i Dniepropietrowsk, „Wiadomości Literackie”, nr 27.
Broniewski Władysław (1934b), W drodze do Dnieprogesu, „Wiadomości Literackie”, nr 25.
Burdecki Feliks (1937), Opanowanie materii czyli Książka o zdobyczach polskiej nauki w dziedzinie chemii i fizyki, astronomii i geofizyki, o polskich wynalazcach i inżynierach oraz o polskich pionierach lotnictwa, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa.
Burno Filip (2013), Stalowa Wola – Diagram władzy, „Autoportret”, nr 1 (40).
Cat-Mackiewicz Stanisław (1939), Stryj i siostrzeniec herbu Lis, „Słowo” nr 35.
Chudzik Wojciech (2016), Wybrane aspekty propagandy gospodarczej – na przykładzie Centralnego Okręgu Przemysłowego (1936–1939), w: Władza a społeczeństwo , red. Agata Bryłka-Jesionek, , Tomasz Kałuski, Małgorzata Korbaś, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 11-25.
Corvi Antonio Menotti (1932), Państwo korporacyjne: szkic syntetyczny, Izba Handlowa Polsko-Italska, Warszawa.
Danek Adam (2021), Sny o potędze: koncepcje i wątki imperialne w polskiej myśli politycznej pierwszej połowy XX wieku, Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie, Kraków.
Davis Mike (2009), Planeta slumsów, przeł. Katarzyna Bielińska, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa.
Demandt Alexander (2003), Znaczenie metafor dla historii, W: Opowiadanie historii w niemieckiej refleksji teoretycznohistorycznej i literaturoznawczej od oświecenia do współczesności, wyb. i oprac. Jerzy Kałążny, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, s. 455-489.
Dominik Hans (1937a), Zdobycze chemji, tłum. M. Kossir, Wydawnictwo J. Przeworskiego, Warszawa.
Dominik Hans (1937b), Zdobycze techniki, tłum. Zygmunt Chełmoński, Wydawnictwo J. Przeworskiego: Warszawa.
Drozdowski Marian Marek (2015), Historia Centralnego Okręgu Przemysłowego : geneza, budowa, wizja przyszłości, opinie, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji - Państwowego Instytutu Badawczego, Warszawa.
Furtak Marcin (2014), COP Centralny Okręg Przemysłowy 1936-1939 - architektura i urbanistyka: kraj, region, miasto, fabryka, osiedle, budynek, Księży Młyn Dom Wydawniczy Michał Koliński, Łódź.
Glensk Urszula (2016), „Naród z zapiecka” – Melchior Wańkowicz o aneksji Zaolzia, „Jednak Książki. Gdańskie Czasopismo Humanistyczne”, nr 5 (Reportaż literacki. Pogranicza), s. 59-66.
Hanna Gosk (2023), Mierząc siłę na zamiary. Industrializacja II RP i jej okoliczności w reportażu Melchiora Wańkowicza, w: Środowiska industrialne/postindustrialne zależności (w literaturze i kulturze polskiej od XIX do XXI wieku), red. Lucyna Sadzikowska, Marta Tomczok, Paweł Tomczok, Univeristas, Kraków, s. 29–41.
Janta-Połczyński Aleksander (1933), Wgłąb ZSRR, Towarzystwo Wydawnicze "Rój”, Warszawa.
Jedlicki Jerzy (1964), Nieudana próba kapitalistycznej industrializacji. Analiza państwowego gospodarstwa przemysłowego w Królestwie Polskim XIX w., Książka i Wiedza, Warszawa.
Jünger Ernst (2007), Publicystyka polityczna 1919-1936, tł. Paweł Andrzejczak et al. ; wstęp Wojciech Kunicki; posł. Krzysztof Żarski, Wydawnictwo Arcana, Kraków.
Kaempffert Waldemar (1932), Epokowe wynalazki w Ameryce i w Europie: historia ich powstania i ich twórców : z licznemi rysunkami, przeł. Aleksander Kojrański, Mathesis Polska, Warszawa.
Kąkolewski Krzysztof (1987), Wańkowicz krzepi: wywiad – rzeka, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin.
Kochanowski Jerzy (2002), Podróż do innego świata. Polskie reportaże z Rosji Radzieckiej 1922–1936, w: Polacy i Rosjanie : 100 kluczowych pojęć, red. Agnieszka Magdziak-Miszewska, Monika Zuchniak, Paweł Kowal, Biblioteka „Więzi”, Warszawa, s. 111–122.
Kowalik Tadeusz (1992), Historia ekonomii w Polsce 1864-1950, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Kryński Stanisław (2018), Rzeszowskie początki COP w reporterskim fleszu Melchiora Wańkowicza i Jerzego Ostrowskiego, w: Od projektu do legendy : Centralny Okręg Przemysłowy po osiemdziesięciu latach (1937-2017), red. Paweł Grata, Grzegorz Ostasz, Bartosz Pasterski, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 263-275.
Kula Witold (1983), Historia, zacofanie, rozwój, Czytelnik, Warszawa.
Kwiatkowski Eugeniusz (1931), Dysproporcje : rzecz o Polsce przeszłej i obecnej. Towarzystwo Szkoły Ludowej, Kraków.
Kwiatkowski Eugeniusz (1962), Dzieje chemii i przemysłu chemicznego, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa.
Leszczyński Adam (2013), Skok w nowoczesność: polityka wzrostu w krajach peryferyjnych 1943-1980, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa.
Łotysz Sławomir (2010), Kontrowersje wokół roli tzw. polskiego procesu w amerykańskim programie kauczuku syntetycznego w latach 1942-1945, „Analecta”, nr 19 (1-2), s. 331–343.
Malia Martin (1998), Sowiecka tragedia. Historia komunistycznego Imperium Rosyjskiego 1917-1991, przeł. Magdalena Hułas, Elżbieta Wyzner, Wydawnictwo Philip Wilson, Warszawa.
Manova Dariya (2019), Rohstoff, in: Handbuch Literatur & Ökonomie, herausgegeben von Joseph Vogl und Burkhardt Wolf, De Gruyter, Berlin, s. 257-259. DOI: https://doi.org/10.1515/9783110516821-053
Manova Dariya (2021), "Sterbende Kohle" und "flüssiges Gold" : Rohstoffnarrative der Zwischenkriegszeit, Wallstein Verlag, Göttingen. DOI: https://doi.org/10.5771/9783835346451
Mosdorf Jan (2005), Wczoraj i jutro, red. Rafał Łętocha, Arte, Biała Podlaska.
Mościcki Ignacy (1923), Najważniejsze warunki celowej rozbudowy przemysłu polskiego, „Przemysł Chemiczny : miesięcznik poświęcony sprawom polskiego przemysłu chemicznego”, R. VII, nr 4, s. 83-92.
Niewiadomski Krzysztof (2014), Podróże do kraju „wielkiego przełomu”. Refleksja nad alternatywną drogą rozwoju cywilizacyjnego w polskich relacjach z podróży do Związku Sowieckiego z lat 30. XX wieku, w: Drogi odrębne, drogi wspólne: problem specyfiki rozwoju historycznego Europy Środkowo-Wschodniej w XIX-XX wieku, red. Maciej Janowski, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, s. 319-336.
Nowacka Beata (2014), Reporter żywiołów: o (prawie) całej twórczości Melchiora Wańkowicza, w: Proza polska XX wieku: przeglądy i interpretacje. T. 3, Centrum i pogranicza literatury, red. Elżbieta Dutka, Grażyna Maroszczuk, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 77-96.
Pogonowska, Ewa (2012), Czytanie nowej Rosji : polskie spotkania ze Związkiem Sowieckim lat trzydziestych XX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
Polska idea imperialna (1938), Polityka, Warszawa.
Pruszyński Ksawery (1939), Kuligiem pana Melchiora, „Kurier Literacko-Naukowy”, nr 10.
Romanowski Andrzej (2014), Eugeniusz Kwiatkowski, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji - Państwowego Instytutu Badawczego, Radom.
Roszko Janusz (1988), Wstęp, w: Drugi bieg sztafety : 50 lat Centralnego Okręgu Przemysłowego, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych : na zlec. Federacji Hutniczych Związków Zawodowych, Warszawa.
Rundt Arthur (1932), Sowiety tworzą nowego człowieka : wrażenia z podróży po Rosji, przeł. M. F. Sieniawski, Wydawnictwo Nowoczesne, Warszawa.
Soentgen Jens (2019), Konfliktstoffe. Über Kohlendioxid, Heroin und andere strittige Substanzen, oekom verlag, München. DOI: https://doi.org/10.14512/9783960060994
Szydłowska Joanna (2018), Od niepodległości do stawania się państwa, czyli faktografia w służbie mitu Drugiej Rzeczpospolitej. Refleksje na marginesie Sztafety Melchiora Wańkowicza, „Zeszyty Naukowe - Ostrołęckie Towarzystwo Naukowe”, z. 32, s. 175-191.
Tomczok Paweł (2017), W jaki sposób Numer 16 produkuje? O powieści Jana Wilczka, w: Sam początek: lata 1944-1948 w literaturze okresu Polski Ludowej, red. Hanna Gosk, Bożena Karwowska, Dom Wydawniczy i Handlowy Elipsa, Warszawa, s. 323-337.
Wańkowicz Melchior (2012), Sztafeta: książka o polskim pochodzie gospodarczym, wstęp Błażej Brzostek, posłowie Aleksandra Ziółkowska-Boehm, Prószyński Media, Warszawa.
Wolny-Zmorzyński Kazimierz (2004), Zwycięska sztafeta czy zagubiona pałeczka? "Centralny Okręg Przemysłowy: ognisko siły" Melchiora Wańkowicza odczytany po latach, w: W drodze do Unii Europejskiej : gospodarka, kultura, media, red. Krzysztof Kaszuba, Teresa Sasińska-Klas, Kazimierz Wolny-Zmorzyński, Wyższa Szkoła Zarządzania, Rzeszów, s. 247-254.
Wrzos Konrad (1985), Oko w oko z kryzysem : reportaż z podróży po Polsce, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Wyszczelski Lech (2015), Polska mocarstwowa: wizje i koncepcje obozów politycznych II Rzeczypospolitej : międzymorze, federalizm, prometeizm, kolonie i inne drogi do wielkości, Bellona, Warszawa.
Ziątek Zygmunt (2004), Wrzos, Pruszyński, Wańkowicz. Rola wielkich indywidualności w narodzinach i rozwoju polskiego reportażu, w: Reportaż w dwudziestoleciu międzywojennym, red. Krzysztof Stępnik, Magdalena Piechota, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 9-18.
Ziółkowska-Boehm Aleksandra (2024), Melchior Wańkowicz : przypominany, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Zischka Anton (1936), Nauka łamie monopole, przeł. Bronisław Wójcik-Keuprulian, Książnica-Atlas, Lwów.
Zischka Anton (1938), Italia dzisiejsza, tłum. Jan Furuhjelm, Trzaska, Evert i Michalski, Warszawa.
Licenca
Avtorske pravice (c) 2025 Paweł Tomczok
To delo je licencirano pod Creative Commons Priznanje avtorstva-Brez predelav 4.0 mednarodno licenco.
Utwory opublikowane w czasopiśmie „Porównania”, na platformie Pressto należącej do Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu są udostępniane na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe (CC BY-ND 4.0)
Tym samym wszyscy zainteresowani są uprawnieni do korzystania z utworów opublikowanych pod następującymi warunkami:
-
uznania autorstwa — czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnianym utworem informacji o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji
-
bez utworów zależnych — remiksując, przetwarzając lub tworząc na podstawie utworu, nie wolno rozpowszechniać zmodyfikowanych treści.
-
brak dodatkowych ograniczeń — nie można korzystać ze środków prawnych lub technologicznych, które ograniczają innych w korzystaniu z utworu na warunkach określonych w licencji.
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).
Autor zachowuje prawa majątkowe, ale udziela zgody Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na wykorzystanie dzieła. Autorzy tekstów zakwalifikowanych do publikacji proszeni są o wypełnienie podpisanie i przesłanie umowa (PL) agreement (EN)
Agreement for granting a royalty-free license to works with a commitment to grant a CC sub-license