Povzetek
Artykuł poświęcony jest leksemowi uchodźca i derywatom od niego w historii języka polskiego na podstawie danych leksykograficznych i korpusowych. Pojawienie się w polszczyźnie XIX wieku derywatu uchodźca od czasownika uchodzić poprzedziły inne derywaty – uchodzień i uchodnik. Rzeczowniki uchodźczyni i uchodźstwo oraz przymiotnik uchodźczy również miały swoje wcześniejsze warianty: uchodnia, uchod i uchodni. We współczesnej polszczyźnie uchodźca wraz z utworzonymi od niego formacjami są wyrazami o wysokiej frekwencji tekstowej. Jest to odzwierciedleniem na płaszczyźnie językowej XXI wieku sytuacji geopolitycznej na świecie. Najczęstsze kolokacje z bazami w postaci wymienionych leksemów pozwalają zrekonstruować obraz uchodźców i uchodźstwa w aspektach etnicznym, ekonomicznym, społecznym czy prawno-politycznym. Wzrost frekwencji feminatywum uchodźczyni i pojawienie się w tekstach XXI wieku wyrażenia osoba uchodźcza świadczą o przemianach kulturowych odzwierciedlających się w języku inkluzywnym.
Literatura
FBL – FBL Risercz, http://odkrywka.pl/ [dostęp: 3.03.2025].
KWJP – Korpus Współczesnego Języka Polskiego, https://kwjp.ipipan.waw.pl/query_corpus/21/ [dostęp: 28.02.2025].
M – Monco PL, https://monco-pl.clarin-pl.eu/ [dostęp: 28.02.2025].
NKJP – Narodowy Korpus Języka Polskiego, https://nkjp.pl/ [dostęp: 3.03.2025].
[b.a.] (1821), Z Madrytu dnia 10. Maia, „Gazeta Wielkiego Xsięstwa Poznańskiego”, nr 44, s. 9.
[b.a.] (1915a), 110-letnia uchodźczyni, „Poseł Ewangelicki” 1915, nr 16, s. 5.
[b.a.] (1915b), Kronika. Krwawe czyny szaleńca w Pradze, „Robotnik Śląski”, nr 26, s. 4.
[b.a.] (1915c), Wiadomości bieżące. Straszny wypadek uchodźczyni, „Dziennik Cieszyński”, nr 124, s. 4.
[b.a.] (1915d), Działalność Związku Polskiego Nauczycielstwa Ludowego podczas wojny, „Naprzód. Organ Centralny Polskiej Partii Socyalno-Demokratycznej”, nr 351, s. 3.
[b.a.] (1915e), Emigracya polska w obecnej wojnie, „Ziemia Kielecka. Czasopismo polityczno-społeczne i literackie”, nr 8, s. 1–3.
20 czerwca – Światowy Dzień Uchodźcy (2024), https://tiny.pl/jpnbq0cn [dostęp: 3.03.2025].
Biliński Leon (1924), Wspomnienia i dokumenty, t. 1: 1846–1914, Księgarnia F. Hoesicka, Warszawa.
Chrościński Wojciech (1733), Owidyuszowe rozmowy listowne, [b.w], [b.m.].
Jabłonowski Aleksander Walery (1912), Historya Rusi południowej do upadku Rzeczypospolitej Polskiej, Akademia Umiejętności, Kraków.
Kryński Adam Antoni (1920), Jak nie należy mówić i pisać po polsku, Druk Straszewiczów, Warszawa.
Łopaciński Hieronim (1880), Glosy polskie zawarte w rękopisie z kazaniami łacińskimi z połowy w. XV, w: Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności, t. 5, Akadema Umiejętności Kraków, s. 240–338.
Rozwój innowacyjności: skąd czerpać inspirację? (2023), https://tiny.pl/prqh-sy1 [dostęp: 3.03.2025].
Tomczak Małgorzata (2022), „Teraz wszyscy o nich zapomną!”. Sytuacja na granicy polsko-białoruskiej w czasie wojny w Ukrainie, https://tiny.pl/gw_cdsx1 [dostęp: 3.03.2025].
Ustrzycki Andrzej (1769), Krucyaty, [b.w.], Poznań (przedruk).
Weidner Mariusz (2015), Racibórz chce przyjąć jedną rodzinę uchodźców, https://tiny.pl/mh9fpyqm [dostęp: 3.03.2025].
Wiatrak ma tętnić życiem (2017), https://tiny.pl/8c-4tj35 [dostęp: 3.03.2025].
Wikipedia: Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, https://tiny.pl/nrxnjm28 [dostęp: 3.03.2025].
Zbiórki na pomoc Ukrainie w woj. lubelskim. Miejscowości, adresy, szczegóły (2022), https://tiny.pl/jp74s7zh [dostęp: 3.03.2025].
ESJP – Bańkowski Andrzej (2000), Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
ESXVII – Gruszczyński Włodzimierz, red. (dostęp 2025), Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, https://sxvii.pl/ [dostęp: 25.04.2022].
ISJP – Bańko Mirosław, red. (2000), Inny słownik języka polskiego, t. 1–2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
L – Linde Samuel Bogumił (1807–1814), Słownik języka polskiego, t. 1–6, Drukarnia XX. Pijarów, Lwów.
PSWP – Zgółkowa Halina, red. (1994–2005), Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, t. 1–50, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań.
SEJP – Boryś Wiesław (2005), Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
SJPDor – Doroszewski Witold, red. (1958–1969), Słownik języka polskiego, t. 1–11, PWN, Warszawa.
SJPDun – Dunaj Bogusław, red. (1996), Słownik współczesnego języka polskiego, Wilga, Warszawa.
SJPSzym – Szymczak Mieczysław, red. (1978–1981), Słownik języka polskiego, t. 1–3, PWN, Warszawa.
SNŻP – Małocha-Krupa Agnieszka, red. (2015), Słownik nazw żeńskich polszczyzny, Wydawnictwo UWr, Wrocław.
SPXVI – Mayenowa Maria Renata i in., red. (dostęp 2025), Słownik polszczyzny XVI wieku, https://spxvi.edu.pl/ [dostęp: 3.03.2025].
SSM – Słownik slangu Miejski.pl, https://www.miejski.pl/ [dostęp: 3.03.2025].
SStp – Stanisław Urbańczyk, red. (1982–1987), Słownik staropolski, t. 1–11, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
SW – Karłowicz Jan, Kryński Adam Antoni, Niedźwiedzki Władysław, red. (1900–1927), Słownik języka polskiego, t. 1–8, nakładem prenumeratorów i Kasy Mianowskiego, Warszawa.
SWil – Zdanowicz Aleksander i in., (1861), Słownik języka polskiego, cz. 1–2, nakładem Maurycego Orgelbranda, Wilno.
USJP – Dubisz Stanisław, red. (2003), Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1–4, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
WSJP PAN – Żmigrodzki Piotr, red. (dostęp 2025), Wielki słownik języka polskiego PAN, Kraków, http://www.wsjp.pl [dostęp: 3.03.2025].
WSJP PWN – Wielki słownik języka polskiego PWN ze słownikiem wyrazów bliskoznacznych (2018), praca zbiorowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [pendrive].
Breza Edward (1993), Pojęcie heortonimii i jej przedmiot badawczy, w: Onomastyka literacka, red. Maria Biolik, Wydawnictwa WSP, Olsztyn, s. 371–377.
Dzienisiewicz Daniel, Graliński Filip, Świetlik Karol (2018), System Odkrywka jako innowacyjne narzędzie informatyczne do badania polskiej leksyki potocznej. Przykłady zastosowania, w: Kultura Komunikacji Językowej, t. 5: Kultura komunikacji potocznej w językach słowiańskich, red. Anna Piotrowicz, Krzysztof Skibski, Małgorzata Witaszek-Samborska, Nauka i Innowacje, Poznań, s. 35–49.
Gałkowski Artur (2008), Chrematonimy w funkcji kulturowo-użytkowej. Onomastyczne studium porównawcze na materiale polskim, włoskim, francuskim, Wydawnictwo UŁ, Łódź.
Graliński Filip (2019), Against the Arrow of Time. Theory and Practice of Mining Massive Corpora of Polish Historical Texts for Linguistic and Historical Research, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Graliński Filip, Dzienisiewicz Daniel, Wierzchoń Piotr (2017), U bram lingwistycznej szczęśliwości, czyli kulisy projektu Odkrywka. Cyfrowe zasoby kultury jako źródło mas danych językowych, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Sociologica”, t. 1, s. 51–62.
Graliński Filip, Wierzchoń Piotr (2018), Odkrywka, czyli leksykografia diachroniczna live, w: Między teorią a praktyką. Metody współczesnej leksykografii, red. Mirosław Bańko, Halina Karaś, Wydawnictwa UW, Warszawa, s. 59–69. DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323535492.pp.59-70
Hebal-Jezierska Milena (2010), Obrazy kolokacyjne wybranych leksemów należących do pola semantycznego cudzoziemiec (na materiale korpusu języka czeskiego SYN2006PUB), w: Res slavisticae. Księga dedykowana Profesor Ewie Siatkowskiej, red. Joanna Goszczyńska, Zbigniew Greń, UW: Wydział Polonistyki, Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej, Warszawa, s. 73–92.
Hebal-Jezierska Milena (2014), Zastosowanie korpusowych profili kolokacyjnych do rekonstrukcji językowych stereotypów Polaka, Czecha i Słowaka w językach zachodniosłowiańskich, „Polonica”, t. 34, s. 67–78.
Liberek Jarosław (2021), Norma językowa jako fakt społeczny fundowany na uzusie. Uwagi w kontekście „Słownika właściwych użyć języka”, „Język Polski”, z. 2, s. 34–48. DOI: https://doi.org/10.31286/JP.101.2.3
Pęzik Piotr (2020), Budowa i zastosowania korpusu monitorującego MoncoPL, „Forum Lingwistyczne”, nr 7, s. 133–150. DOI: https://doi.org/10.31261/FL.2020.07.11
Przybylska Renata (2007), Z problemów słownikowego opisu łączliwości rzeczownika, w: Nowe studia leksykograficzne, red. Piotr Żmigrodzki, Renata Przybylska, Lexis, Kraków s. 69–77.
Przybylska Renata (2010), Językowy obraz „starej pijanej kobiety” w polszczyźnie, w: Stara rebeliantka. Studia nad semantyką obrazu, red. Sebastian Borowicz, Joanna Hobot, Renata Przybylska, Wydawnictwo UJ, Kraków, s. 233–258.
Przybylska Renata (2020), Kolokacje a analiza semantyczna wyrazu, „LingVaria”, nr 2, s. 43–51. DOI: https://doi.org/10.12797/LV.15.2020.30.04
Licenca
Avtorske pravice (c) 2025 Małgorzata Witaszek-Samborska, Anna Piotrowicz-Krenc
To delo je licencirano pod Creative Commons Priznanje avtorstva-Brez predelav 4.0 mednarodno licenco.
Utwory opublikowane w czasopiśmie „Porównania”, na platformie Pressto należącej do Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu są udostępniane na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe (CC BY-ND 4.0)
Tym samym wszyscy zainteresowani są uprawnieni do korzystania z utworów opublikowanych pod następującymi warunkami:
-
uznania autorstwa — czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnianym utworem informacji o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji
-
bez utworów zależnych — remiksując, przetwarzając lub tworząc na podstawie utworu, nie wolno rozpowszechniać zmodyfikowanych treści.
-
brak dodatkowych ograniczeń — nie można korzystać ze środków prawnych lub technologicznych, które ograniczają innych w korzystaniu z utworu na warunkach określonych w licencji.
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).
Autor zachowuje prawa majątkowe, ale udziela zgody Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na wykorzystanie dzieła. Autorzy tekstów zakwalifikowanych do publikacji proszeni są o wypełnienie podpisanie i przesłanie umowa (PL) agreement (EN)
Agreement for granting a royalty-free license to works with a commitment to grant a CC sub-license