Słowa kluczowe
futurism
avant-garde
modernism
tram
cryptonimie
Jak cytować
Abstrakt
The article is an attempt to interpret the only book published by Jerzy Jankowski, a forerunner of Polish futurism who is often overlooked in literary history related to the beginnings of the avant-garde movement. Tram wpopszek ulicy (Tram crossways on the street), published in 1920, is presented in terms of innovative phenomena in Polish and European poetry. Such a point of view reveals its precursory character, despite its passeism repeatedly diagnosed by critics. The key word and the starting point of the analysis is the first word of the title – tram, whose ambiguity makes it not only a sign of a modern city but also a metaphor of the construction of the entire book and its historical location. Further analysis leads to conclusions that, on the one hand, reveal the complicated meaning of the vitalistic futurist concept of life and, on the other, indicate aporias and tensions between symbolism and avant-garde, originality and repetition, materiality and spirituality, as well as aesthetics and the social function of art. These seem to be a hidden dimension of Jankowski’s work.
Bibliografia
Adorno A., Muzeum Valéry Prousta, [w:] Muzeum sztuki. Antologia, red. M. Popczyk, Kraków 2005.
Balcerzan E., Nogi Izoldy Morgan i Ręce Orlaka, [w:] tegoż, Kręgi wtajemniczenia, Kraków 1982.
Baranowska M., Surrealna wyobraźnia i poezja, Warszawa 1984.
Benjamin W., Berlińskie dzieciństwo na przełomie wieków, przeł. B. Baran, Warszawa 2010.
Benjamin W., Dziennik moskiewski, przeł. B. Baran, Warszawa 2012.
Benjamin W., Konstelacje. Wybór tekstów, przeł. A. Lipszyc, A. Wołkowicz, Kraków 2012.
Bürger P., Teoria awangardy, Kraków 2005.
Burzyńska A.B., Kamieniecki J., Wpływ przeszłości na językowy obraz śmierci ludzi i zwierząt w polszczyźnie, „Etnolingwistyka” 1997/1998, nr 9/10.
Deleuze G., Guattari F., Kafka. Ku literaturze mniejszej, przeł. A.Z. Jaksender, K. Jaksender, red. C. Rudnicki, Kraków 2016.
Derrida J., Fora. „Kanciaste” słowa Nicolasa Abrahama i Márii Török, przeł. B. Brzezicka, „Teksty Drugie” 2016, nr 2.
Ficowski J., Gorączka rzeczy, Warszawa 2002.
Foks D., Ludzie kultury, Wrocław 2019.
Gazda G., Futuryzm w Polsce, Wrocław 1974.
Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. IV, Warszawa 1900.
Grabowski I., Najnowsze prądy w literaturze europejskiej. Futuryzm, „Świat” 1909, nr 40, cz. 1, s. 5–7 oraz nr 41, cz. 2.
Graf P., Automobil w pędzie. Studia o futuryzmie i futurystach, Poznań 2018.
Horzyca W., [recenzja tomu Tram wpopszek ulicy], „Skamander” 1920, nr 1.
Jankowski J., Maggi, „Widnokrąg” 1914, nr 25.
Jankowski J., Spłon lotnika, „Widnokrąg” 1914, nr 22.
Jankowski J., Uwagi, sądy…, „Widnokrąg” 1914, nr 21.
Jarosiński Z., Wstęp, [w:] Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki, wyb. H. Zaworska, wstęp Z. Jarosiński, Wrocław 1978.
Jarzębski J., Maggi Jerzego Jankowskiego – prekursorski poemat, [w:] Awangarda Środkowej i Wschodniej Europy – innowacja czy naśladownictwo?, red. M. Kmiecik, M. Szumna, Kraków 2014.
Karpowicz A., Co słychać w manifestach?, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 2019, z. 2.
Kozikowski E., Jerzy Jankowski, [w:] tegoż, Łódź i pióro. Wspomnienia o pisarzach pochodzących z Łodzi, bądź z Łodzią związanych, Łódź 1972.
Krauss R.E., Oryginalność awangardy i inne mity modernistyczne, przeł. M. Szuba, Gdańsk 2011.
Lipszyc A., Benjamin na lodzie, „Dwutygodnik”. <https://www.dwutygodnik.com/artykul/3977-benjamin-na-lodzie.html> [dostęp: 23.03.2020].
Lipszyc A., Imię jako pępek snu, czyli jak odzyskać rzeczy, których nigdy nie mieliśmy, „Teksty Drugie” 2016, nr 5.
Majerski P., Jerzy Jankowski, Katowice 1994.
Malewicz K., Suprematyzm [1927], przeł. J. Maurin-Białostocka, [w:] Od Van Gogha do Picassa. Artyści o sztuce, wyb. i oprac. E. Grabska, H. Morawska, Warszawa 1969.
Malewicz K., Uwagi o poezji, duchu, duszy, rytmie, tempie [1918], przeł. A.L. Piotrowska, [w:] tegoż, Wiersze i teksty, przeł. A.L. Piotrowska, A. Pomorski, wyb. i oprac. A. Pomorski, Warszawa 2004.
Mallarmé S., Kryzys wiersza [1895], przeł. E.D. Żółkiewska, [w:] tegoż, Wybór poezji, red. A. Ważyk, Warszawa 1980.
Marinetti F.T., Destruction of Syntax – Radio Imagination – Words-In-Freedom (1913), [w:] Futurism. An Anthology, red. L. Rainey, C. Poggi, L. Wittman, New Haven, London 2009.
Marinetti F.T., Manifest futurystów, „Przegląd Wileński” 1913, nr 48–49. ńeśmiertelny tom futuryz (o sterńe), „Nuż w bżuhu. 2 jednodńuwka futurystuw”. Krakuw-Warszawa 1921, [bns].
Okulicz-Kozaryn R., Yeży Yankowski kontra Jerzy Jankowski. Akt zerwania z Młodą Polską i samym sobą (pierwsza odsłona), „Ruch Literacki” 2020, nr 1.
Poe E.A., Maska śmierci szkarłatnej (The Mask of the Red Death), przeł. B. Leśmian, [w:] tegoż, Opowieści niesamowite, przeł. B. Leśmian, S. Wyrzykowski, Kraków 1974.
Poe E.A., Zagłada Domu Usherów (The Fall of the House of Usher), przeł. B. Leśmian, [w:] tegoż, Opowieści niesamowite, przeł. B. Leśmian, S. Wyrzykowski, Kraków 1974.
Rakoczy M., Ortograficzny „prymitywista”: Mańifest w sprawie ortografji fonetycznej Jasieńskiego w perspektywie antropologiczno-historycznej, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 2016, z. 4.
Rypson P., Nie gęsi. Polskie projektowanie graficzne 1919–1949, Kraków 2017.
Shore M., Kosmopolityzm, awangarda i utracona niewinność Europy Środkowej, [w:] tejże, Nowoczesność jako źródło cierpień, przeł. M. Sutowski, Warszawa 2012.
Sterna-Wachowiak S., Miąższ zakazanych owoców. Jankowski – Jasieński – Grędziński, Bydgoszcz 1985.
Strożek P., Marinetti i futuryzm w Polsce 1909–1939. Obecność – kontakty – wydarzenia, Warszawa 2012.
Śniecikowska B., „Nuż w uhu”? Koncepcje dźwięku w poezji polskiego futuryzmu, Wrocław 2008.
Śniedziewski P., „Rzut kośćmi” Mallarmégo – od oralnej metafory milczenia do piśmiennej metafory bieli, „Teksty Drugie” 2010, nr 1–2.
Trzynadlowski J., Futuryzm polski, [w:] Futuryzm i jego warianty w literaturze europejskiej, red. J. Heistein, Wrocław 1977.
Wasowski J., Z galerii ludzi niezwykłych. Jerzy Jankowski, „Kurier Codzienny” 1946, nr 219.
Waśkiewicz A.K., Posłowie, [w:] Y. Yankowski, Rytmy miasta, wyb. i oprac. A.K. Waśkiewicz, Warszawa 1972.
Wójtowicz A., Czarne i czerwone. Masy ludzkie w poezji polskiego futuryzmu, „Praktyka Teoretyczna” 2019, nr 3.
Yankowski Y., Rytmy miasta, wyb. i oprac. A.K. Waśkiewicz, Warszawa 1972.
Yankowski Y., Tram wpopszek ulicy, Warszawa 1920.
Załuski T., Modernizm artystyczny i powtórzenie. Próba reinterpretacji, Kraków 2012.
Zawada A., Przywrócenie Jerzego Jankowskiego, „Nadodrze” 1973, nr 9.
Zaworska H., Przemiany polskiego futuryzmu, [w:] Literatura polska 1918–1975, t. 1, red. A. Brodzka, H. Zaworska, S. Żółkiewski, Warszawa 1975.
Licencja
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie „Przestrzeniach Teorii” są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie „Przestrzeniach Teorii” udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalą na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-NC-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Autorzy, którzy wykorzystują w swoim tekście cudze utwory (np. ilustracje, fotografie) proszeni są o dostarczenie do redakcji czasopisma zgodę na publikację od uprawnionych podmiotów.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych po 2015 roku „Przestrzeniach Teorii” tylko w calach niekomercyjnych, pod następującymi warunkami:
- uznanie autorstwa - obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem, informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
- bez tworzenia utworów zależnych - utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2015 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).