Polskie prawo autorskie po dwudziestu latach obowiązywania ustawy z 4 lutego 1994 r.

Abstrakt

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 r. powstała w nowych warunkach ustrojowych, krótko po pierwszym okresie transformacji gospodarczo-politycznej oraz w przeddzień przystąpienia przez Polskę do Unii Europejskiej. Przesądzało to konieczność jej dostosowania do nowych założeń ustrojowych oraz do standardów unijnych

Cechą charakterystyczną tej ustawy jest nawiązanie do bogatej polskiej tradycji szeroko ujętej ochrony autorskiej przyjętej na gruncie międzywojennej ustawy o prawie autorskim z 1926 r. Nawiązanie to odnosiło się przede wszystkim do ujęcia przedmiotu ochrony autorskiej oraz treści prawa autorskiego. Obejmuje ono autorskie prawa osobiste, nieograniczone w czasie, ujęte jako uniwersalne i niezbywalne oraz realizowane, po śmierci twórcy, przez jego bliskich. Na prawo autorskie składają się również autorskie prawa majątkowe, powstające w następstwie faktu stworzenia utworu. Prawa majątkowe ujęte zostały w nawiązaniu do treści prawa własności i służą twórcy na wszystkich znanych i powstałych w przyszłości polach eksploatacji, ujęte erga omnes, z uwzględnieniem konsekwencji niematerialnego charakteru utworu. Obejmują one wyłączność korzystania i rozporządzania utworem wszelkimi sposobami, o ile ustawa nie wprowadziła ograniczeń na rzecz dozwolonego użytku. Ochrona ta ma charakter czasowy; początkowo trwała 50 lat post mortem auctoris, obecnie – 70 lat. Cechą nowej regulacji jest wyłączenie pełnej rozporządzalności autorskimi prawami majątkowymi. W określonych przypadkach twórcy służy niezbywalne prawo do wynagrodzenia oraz przymusowe pośrednictwo organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub pokrewnymi. Novum jest uregulowanie zbiorowego zarządzania prawami autorskimi, w tym przyjęcie systemu zatwierdzania tabel wynagrodzeń dochodzonych przez organizację zbiorowego zarządzania (OZZ) w ramach zbiorowego zarządzania, a także powołanie Komisji Prawa Autorskiego z zadaniem zatwierdzania tabel wynagrodzeń przedkładanych przez OZZ. Znamienną cechą ustawy jest wprowadzenie szeroko ujętej odpowiedzialności za naruszenie praw autorskich, zarówno osobistych, jak i majątkowych, środkami cywilnymi i karnymi.

Ustawa była wielokrotnie nowelizowana. W odróżnieniu jednak od gruntownych prac nad tekstem pierwotnym i szeroko zakrojonymi pracami nad ustawą w pierwszym okresie jej obowiązywania, poczynając od roku 2003, proces legislacyjny, którego efektem były kolejne nowelizacje, w tym ostatnia z 2010, nasuwa szereg zastrzeżeń co do zachowania proporcjonalności, legislacyjnej poprawności i społecznej sprawiedliwości, zwłaszcza w należytym zabezpieczeniu praw twórców i artystów, jako strony słabszej na rynku autorskim. Również ostatnie projekty zmian uzasadniają poważne zastrzeżenia, co do zachowania niezbędnej równowagi, jak również co do legislacyjnej poprawności. Znajduje to wyraz w wadliwej regulacji problematyki audiowizualnej, błędów i luk w regulacji dotyczącej działania Komisji Prawa Autorskiego, systemu zatwierdzania tabel wynagrodzeń, a w szczególności zasad szczególnych dotyczących opłat rekompensujących skutki kopiowania utworów w ramach własnego użytku osobistego.

Istotne zastrzeżenia budzą ostatnio opublikowane propozycje zmian, w szczególności dotyczące dzieł tzw. osieroconych. Szczególnie dotkliwe jest niepodejmowania w pracach legislacyjnych zagadnień spornych pomiędzy organizacjami użytkowników i twórców oraz artystów z obszarów od wielu lat wymagających regulacji, takich jak problematyka tantiem audiowizualnych oraz reemisji.