W poszukiwaniu modelu ustrojowego prokuratury (w świetle prac Komisji Rady Europy „Demokracja poprzez Prawo”)

Abstrakt

Dwadzieścia pięć lat od rozpoczęcia procesu transformacji w państwach Europy Środkowej i Wschodniej pokazało, że jednym z najtrudniejszych problemów ustrojowych, z jakim przyszło się zmierzyć państwom Europy Środkowej i Wschodniej w procesie reformowania systemu organów państwowych, jest kwestia usytuowania ustrojowego prokuratury. Wszystkie te państwa zatem poszukiwały rozwiązań, które zrywając z zasadą jedności władzy, pozwalałyby znaleźć najefektywniejszy model usytuowania prokuratury wpisany w system podziału i równowagi władz. W systemie europejskim brak jednolitego modelu ustrojowego prokuratury (co podkreśla Komisja wenecka). Daje to legislatorom możliwość wyboru różnych wariantów w ramach tzw. standardów europejskich. W świetle tej tezy należy zatem stwierdzić, że żadnego z rozwiązań, czy to podporządkowania parlamentowi, czy podporządkowania rządowi, nie można zakwalifikować jako sprzecznego ze standardami demokratycznymi. Nie ulega wątpliwości, że w poszukiwaniu rozwiązań w poszczególnych państwach dla usytuowania prokuratury istotną rolę odgrywała także ich tradycja prawna.

Polska znajdowała się w tym względzie w korzystnej sytuacji w porównaniu z innymi państwami. Miała swoją własną tradycję ustrojową. Poszukując optymalnych, w ówczesnych warunkach 1989 r., rozwiązań ustrojowych, sięgano zatem do rozwiązań sprzed wejścia w życie konstytucji z 1952 r. W przypadku zaś prokuratury – do rozwiązań sprzed 1950 r., tj. do okresu przed uchwaleniem ustawy o prokuraturze. W wyniku zmian w konstytucji w 1989 r. prokuratura została podporządkowana rządowi, czego logiczną konsekwencją było uregulowanie, że funkcje Prokuratora Generalnego pełni Minister Sprawiedliwości.

Niezależnie jednak od nieprecyzyjności tych sformułowań wynikających z nacisku chwili, sama koncepcja podporządkowania prokuratury rządowi była koncepcją uzasadnioną. Nie można jej było uznać za sprzeczną z rozwiązaniami demokratycznymi i państwa prawa. Konieczne jednak było uchwalenie ustawy o prokuraturze, co w tak krótkim czasie było niemożliwe. Pozostała zatem droga dokonywania zmian w ustawie już istniejącej, pochodzącej z 1985 r. I niestety ten sposób regulacji trwa do dzisiaj, poprzez kolejne nowelizacje ustawy uchwalonej pięć lat przed rozpoczęciem procesu transformacji.

Ustawa była zmieniania wielokrotnie, zarówno przed uchwaleniem Konstytucji z 1997 r., jak i po jej uchwaleniu. Jedną z istotnych nowelizacji była zmiana ustawy dokonana w 1996 r., kiedy to zniesiono Departament Prokuratury w Ministerstwie Sprawiedliwości i powołano Prokuraturę Krajową z Prokuratorem Krajowym, który został zastępcą Prokuratora Generalnego Ministra Sprawiedliwości.

Kolejnej, fundamentalnej zmiany ustawy z 1985 r. dokonano w 2009 r. Wówczas to ustawą z 9 października 2009 r. dokonano rozdzielenia funkcji Prokuratora Generalnego i Ministra Sprawiedliwości. Zlikwidowano Prokuraturę Krajową. Utworzono Prokuraturę Generalną jako centralną jednostkę organizacyjną prokuratury. Zachowano tez w wyniku tej nowelizacji szereg uprawnień władzy wykonawczej w stosunku do prokuratury.

Wydaje się jednak, że niezależnie od tych uprawnień władzy wykonawczej w stosunku do Prokuratora Generalnego, w wyniki tej nowelizacji zrobiono krok w kierunku wydzielenia prokuratury z władzy wykonawczej i, można zakładać, uczynienia jej organem niezależnym

Można jednak wyrazić zasadnicze wątpliwości, czy usytuowanie prokuratury jako organu niezależnego od rządu posiada umocowanie w świetle przepisów Konstytucji z 1997 r. Skoro urząd Prokuratora Generalnego przestaje być powiązany z funkcją ministra – członka rządu, wówczas wydaje się, wymaga on zakotwiczenia konstytucyjnego.

Podkreślić jednak należy, że niezależnie od sposobu usytuowania prokuratury w systemie organów państwowych, co wydaje się kwestią ważną, ale jednak nie pierwszoplanową, konieczny jest pewien katalog zasad, gwarancji, które mają zapewnić bezstronność prokuratora przy podejmowaniu decyzji, ale także i określić zasady jego odpowiedzialności. I są one tak samo ważne zarówno w przypadku podporządkowania prokuratora rządowi (aby uwolnić go od nacisków politycznych), jak i w przypadku niezależności organów prokuratury (aby uwolnić go od nacisków wewnątrz prokuratury).

Wydaje się zatem oczywiste, że dwadzieścia pięć lat, jakie upłynęło od początku transformacji i prawie 30 lat od uchwalenia ustawy o prokuraturze PRL stale obowiązującej w polskim systemie, wymaga bezwzględnie nowej ustawy o prokuraturze, będącej w zgodzie ze standardami europejskimi, a zarazem wykorzystującymi pozytywne doświadczenia minionych lat.