Słowa kluczowe
Western Slavs
funerary rituals
eschatology
atypical graves
horse burials
Jak cytować
Abstrakt
The research potential of archaeology in investigating ancient religiosity remains a topic of enduring debate involving both proponents, sceptics and (hyper)critics of the validity of such an approach. The result of this discourse is the emergence of a separate research discipline: archaeology of religions. It has developed its own technique to better understand and interpret traces of ritual practices. However, the research methods used by archaeologists of religion are still not widely applied to the studies of early medieval Slavdom. Clearly, there have been difficulties in understanding phenomena that escape the methods of traditional archaeology. These phenomena include horse burials found within sepulchral areas. While all these objects show a number of similarities to human graves interpreted as atypical and perceived as evidence of ritual activities, they are generally considered to be either alien to Slavic communities or a manifestation of utilitarian activities. What is forgotten is that both phenomena were identified in cemeteries, i.e. areas characterised by the sacred thus, by definition, dedicated to the celebration of various ritual scenarios, whether related to the burial sphere or to images of eschatological nature. The aim as set out by the author of this article is to compare the two types of objects and to determine whether the place and manner of their deposition and the diagnostic features associated with them are different enough to link the former with abstract thinking and the latter with utilitarian practices.
Bibliografia
Andrałojć M. 2015, Wczesnopiastowskie cmentarzysko rzędowe w Gołuniu, gm. Pobiedziska, woj. wielkopolskie, „Studia Lednickie” 14, s. 15-176.
Arcini C. 2009, Losing Face. The Worldwide Phenomenon of Ancient Prone Burial, w: I.-M. Back Danielsson, I. Gustin, A. Larsson, N. Myrberg, S. Thedeén (red.), Dödapersonerssällskap. Gravmaterialensidentiteterochkulturellauttryck [On the Threshold. Burial Archaeology in the Twenty-First Century] (Stockholm Studies in Archaeology 47), Stockholm, Stockholm University, s. 187-202.
Armit I. 2012, Headhunting and the Body in Iron Age Europe, Cambridge, Cambridge University Press. DOI: https://doi.org/10.1017/CBO9781139016971
Barrett J.C. 1991, Towards the Archeology of Ritual, w: P. Garwood, D. Jennings, R. Skeates, J. Toms (red.), Sacred and Profane. Proceedings of a Conference on Archaeology, Ritual and Religion. Oxford, 1989 (Oxford University Committee for Archaeology Monograph 32), Oxford University, s. 1-9.
Bell C. 1997, Ritual: Perspectives and Dimensions, Oxford, Oxford University. DOI: https://doi.org/10.1093/oso/9780195110517.001.0001
Biermann F. 2008, Archäologische Zeugnisse magischer Vorstellungen im mittelalterlichen und frühneuzeitlichen Bestattungswesen Vorpommerns und benachbarter Gebiete, w: A. Majewski (red.), Czary i czarownictwo na Pomorzu. Materiały z konferencji naukowej, która odbyła się w dniach 17-18 maja 2007 r. w Marianowie, Stargard, Muzeum w Stargardzie, s. 39-57.
Błaszczyk D. 2017, Między ziemią a niebem. Groby komorowe na obszarze państwa pierwszych Piastów, Warszawa, IA UW.
Błaszczyk D. 2020, Charakterystyka grobów, w: D. Poliński (red.), Wczesnośredniowieczne i nowożytne cmentarzysko w Pniu, Toruń, Wydawnictwo IA UMK.
Bojarski J. 2020, Obrzędowość pogrzebowa w strefie chełmińsko-dobrzyńskiej we wczesnym średniowieczu (Mons Sancti Laurentii 9), Toruń, Wydawnictwo Naukowe UMK.
Bojarski J., Chudziak W., Drozd A., Koperkiewicz A., Kozłowski T., Stawska V. 2010, Katalog źródeł, w: W. Chudziak (red.), Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Kałdusie (stanowisko 4) (Mons Sancti Laurentii5), Toruń, Wydawnictwo Naukowe UMK, s. 437-603.
Bojarski J., Chudziak W., Weinkauf M. 2017, Góra św. Wawrzyńca w Kałdusie we wczesnym średniowieczu – na skrzyżowaniu szlaków dalekosiężnych, w: M. Fudziński, W. Świętosławski, W. Chudziak (red.), Pradoliny pomorskich rzek. Kontakty kulturowe i handlowe społeczeństw w pradziejach i wczesnym średniowieczu, Gdańsk, Muzeum Archeologiczne w Gdańsku. Buko A. 2021, Świt państwa polskiego, Warszawa, IAiE PAN.
Chudziak W. 2013, Remarks on particular material traces of Scandinavian culture in Pomerania, w: S. Moździoch, B. Stanisławski, P. Wiszewski (red.), Scandinavian Culture in Medieval Poland (Interdisciplinary Medieval Studies 2), IAiE PAN, s. 151-178.
Dreslerová G. 2014, Nemilany – hroby koní – archeozoologická analýza, w: R. Přichystalová M. Kabálek (red.), Raněstředověké pohřebiště Olomunc-Nemilany, Brno, Masarykova Univerzita, s. 175-189.
Dzik M. 2015, Przemiany zwyczajów pogrzebowych w międzyrzeczu Bugu i górnej Narwi (XI-XV w.), t. 2, Rzeszów, Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, IA UR, PMA w Warszawie, Muzeum Podlaskie w Białymstoku.
Eisner J. 1952, Devínska Nová Ves. Slovanské pohřebiště, Bratislava, Slovanská Akadémia Vied a Umeni.
Fogelin L. 2008, Introduction: Methods for Archaeology of Religion, w: L. Fogelin (red.), Religion, Archaeology, and the Material World, Illinois, University of Illinois, s. 1-14.
Gerds M. 2008, Das Gräberfeld des frühmittelalterlische Seehandelplatzes von Groß Strömkendorf, Lkr. Nordwestmecklenburg. Dissertation Universität Kiel. Maszynopis pracy doktorskiej w archiwum Uniwersytetu w Kiel.
Grenz R. 1963, Das Opfer des menschlichen Hauptes bei den Westslawen in Ost- und Mitteldeutschland, „Zeitschrift für Ostforschung. Länder und Völker im östlichen Mitteleuropa“ 12, s. 531-554.
Horbacz J., Lechowicz Z. 1981, Archeologia a poznanie religii, „Z Otchłani Wieków” 3, 1981, s. 183-186.
Husar M., Tamaškovič J. 2020, Weapons from the Early Medieval Cemetery of Ivanka pri Dunaji-Farkasek in a Wider Context, “Studia Historica Nitriensia” 24, s. 249-293. DOI: https://doi.org/10.17846/SHN.2020.24.2.249-293
Indycka E. 2000, Z badań nad cmentarzyskami gieckiego kompleksu osadniczego, „Studia Lednickie” 6, s. 69-89.
Jagielska I. 2010, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko na stanowisku Pyzdry 11, „Studia Lednickie” 10, s 129-149.
Jamka R. 1975, Początki głównych miast wczesnośredniowiecznych w Polsce południowej w świetle badań archeologicznych, cz. 2. Przemyśl, Lublin, Sandomierz, Wiślica i Opole, Warszawa–Kraków, PWN.
Józefów-Czerwińska B. 2012, Obrzędowość pogrzebowa, w: S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska (red.), Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, Poznań, Wydawnictwo Poznańskie, s. 318-330.
Jöns H., Karle M., Kowalska A., Messal S. 2017, Najnowsze badania wczesnośredniowiecznych miejsc handlowych w regionie zachodniego Bałtyku. Badania w Groß Strömkendorf, Rostock-Dierkow, Ralswiek i Bardach, w: M.F. Jagodziński (red.), Między Jutlandią a Sambią. Truso w kontekście badań południowo-zachodniej strefy basenu Morza Bałtyckiego w okresie wikińskim (Studia nad Truso III: 2), Elbląg, Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu, s. 249-283.
Kajkowski K. 2012, Czy bogowie Pomorzan łaknęli krwi obcych?, w: W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński (red.), Obcy (Funeralia Lednickie 14), Poznań, SNAP, s. 55-77.
Kajkowski K. 2018, Symbolika wczesnośredniowiecznych depozytów szkieletów koni z ziem polskich, w: S. Rosik, S. Jędrzejewska, K. Kollinger (red.), Hierofanie, wierzenia, obrzędy… Kultura symboliczna w średniowieczu między pogaństwem a chrześcijaństwem (Materiały V Kongresu Mediewistów Polskich II), Rzeszów, Wydawnictwo UR, s. 121-157.
Kalaga J. 2019, Problem trwania elementów dawnej obrzędowości w dobie konwersji religijnej (XI – 1. połowa XIII w.), w: A. Buko (red.), Początki chrześcijaństwa na pograniczu mazowiecko-ruskim w świetle wyników badań wybranych cmentarzysk, Warszawa, IAiE PAN, s. 259-271.
Kara M. 2016, Organizacja przestrzeni grzebalnej, rytuał i obrządek pogrzebowy, w: A. Buko (red.), Bodzia. Elitarny cmentarz z początków państwa polskiego, Warszawa, IAiE PAN, s. 329-380.
Kartousová H. 2012, Zacházení s těly zemřelých zvířat a lidí ve střední době hradištní na Moravě, maszynopis pracy doktorskiej w archiwum Katedry Historii Univerzita Palackého v Olomouci.
Kaszewscy E. i Z. 1971, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Brześciu Kujawskim, pow. Włocławek, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne” 1, s. 365-435.
Kawiński P. 2018, „Sacrum” w wyobrażeniach pogańskich Prusów. Próba interpretacji na pograniczu historii i etnologii religii, Olsztyn, Oficyna Wydawnicza Pruthenia.
Kaźmierczyk J. 1957, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe koło wsi Krzanowice w powiecie opolskim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego, Seria A” 8, s. 113-134.
Klanica Z. 2006, Nechvalín, Prušánky. Čtyři slovanská pohřebiště, díl I, Brno, Archeologický ústav AV Č R.
Koperkiewicz A. 2012, Mowa umarłych – przekaz zawarty w sposobie ułożenia ciała na przykładzie cmentarzysk wczesnośredniowiecznych z Polski Północno-Wschodniej, „Gdańskie Studia Archeologiczne” 2, s. 151-180.
Kowalski A.P. 2010, Etnologiczne uwagi na temat nietypowych form obrzędowości pogrzebowej ujawnianych w badaniach archeologicznych, w: K. Skóra, T. Kurasiński (red.), Wymiary inności. Nietypowe zjawiska w obrzędowości pogrzebowej od pradziejów po czasy nowożytne (Acta Archaeologica Lodziensia 56), Łodź, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, s. 7-11.
Kowalski P. 2000, Zwierzoczłekoupiory, wampiry i inne bestie, Kraków, Wydawnictwo UJ.
Kóčka-Krenz H., Sikorski A. 1998, Grób „księżniczki” z Dębczyna koło Białogardu w woj. koszalińskim (stan. 53), w: H. Kóčka-Krenz, W. Łosiński (red.), Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, Poznań, Wydawnictwo PTPN, s. 523-535.
Krzyszowski A. 2000, Wczesnośredniowieczny cząstkowy pochówek na cmentarzysku w Sowinkach, w: J. Wrzesiński (red.), Czarownice (Funeralia Lednickie 2), Poznań, SNAP, s. 117-125.
Kuczkowski A. 2010, Religijno-symboliczny podział i użytkowanie przestrzeni wczesnośredniowiecznego cmentarza pomorskiego, „Pomorania Antiqua” 22, s. 25-59.
Kurasiński T., Skóra K. 2012, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Lubieniu, pow. piotrkowski, Łódź, IAiE PAN.
Kurasiński T., Skóra K. 2016, Cmentarzysko w Radomiu, stanowisko 4 (Przestrzeń osadnicza wczesnośredniowiecznego Radomia 1), Łódź, IAiE PAN.
Labuda G. 2003, O wierzeniach pogańskich Słowian w kronikach niemieckich z XI i XII wieku, w: A. Makowski, E. Włodarczyk (red.), Monumentamanent. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Tadeuszowi Białeckiemu w 70. rocznicę urodzin, Szczecin, Wydawnictwo US, s. 37-57.
Lecouteux C. 2011, Tajemnicza historia wampirów, Warszawa, Bellona. Leeuw van der G. 1978, Fenomenologia religii, Warszawa, Książka i Wiedza.
Lewandowska J. 2011, Średniowieczny kompleks osadniczy w Starorypinie, gm. Rypin, woj. kujawsko-pomorskie w świetle badań archeologicznych przeprowadzonych w latach 2007-2009, w: M. Fudziński, H. Paner (red.), XVII Sesja Pomorzoznawcza, t. 1. Od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza, Gdańsk, Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, s. 541-552.
Limisiewicz A. 2002, Kulturowe aspekty inhumacji na Śląsku w dobie przedpiastowskiej, w: J. Wrzesiński (red.), Popiół i kość (Funeralia Lednickie 4), Sobótka–Wrocław, Muzeum Ślężańskie im. S. Dunajewskiego w Sobótce, AKME Zdzisław Wiśniewski, s. 353-360.
Makowiecki D., Janeczek M. 2020, Depozyt szkieletowy wczesnośredniowiecznego konia z miejscowości Pień, gm. Dąbrowa Chełmińska, stan. 9, w: D. Poliński (red.), Wczesnośredniowieczne i nowożytne cmentarzysko w Pniu, Toruń, IA UMK, s. 357-366.
Mamzer H. 2021, Jak człowiek konstruował świat i siebie samego. Archeologia w procesie humanizacji świata, Poznań, IAiE PAN.
Mašková P. 2009, K obrazu středověkého pohřebištĕ – církevní normy a výpověd’ archeologických pramenů, w: J. Dobosz (red.), Kościół w monarchiach Przemyślidów i Piastów. Materiały z konferencji naukowej. Gniezno 21-24 września 2006 roku, Poznań, Wydawnictwo Poznańskie, s. 73-85.
Matczak M.D. 2012, Niepełnosprawność jako problem badawczy we współczesnej archeologii, w: W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński (red.), Obcy (Funeralia Lednickie 14), Poznań, SNAP, s. 255-268.
Matczak M.D., Wołoszyn J.Z., Kozłowski T. 2015, Strach i lęk jako kategorie badawcze w archeologii, „Przegląd Historyczny” 106/4, s. 633-655.
Miechowicz Ł. 2021, Palą siebie w ogniu, gdy umrze im król lub wódz – i palą również jego wierzchowce. Wczesnośredniowieczny pochówek ciałopalny ze szczątkami konia z Chodlika, pow. opolski, woj. lubelskie, „Slavia Antiqua” 62, s. 147-169. DOI: https://doi.org/10.14746/sa.2021.62.7
Müller E. 2013, Slawische Bestattungssitten im Saalegebiet – die Gräberfelder von Niederwünsch und Oechlitz (Saalekreis, Sachsen-Anhalt), w: F. Biermann, T. Kersting, A. Klammt (red.), Soziale Gruppen und Gesellschaftsstrukturen im westslawischen Raum. Beiträge der Sektion zur slawischen Frühgeschichte der 20. Jahrestagung des Mittel- und Ostdeutschen Verbandes für Altertumsforschung in Brandenburg (Havel), 16. bis 18. April 2012 (Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas 70), Langenweissbach, Beier & Beran, s. 129-183.
Müller-Wille M. 2018, An Early Medieval Trading Place in the Obodrite Area. RecentResearch and New Finds, w: T. Nowakiewicz, M. Trzeciecki, D. Błaszczyk (red.), Animoslabornutrit. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Buko w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa, IAiE PAN, s. 327-336.
Osypińska M., Osypiński P. 2012, Pochówek konia i szczątki zwierząt z wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Jordanowie, woj. lubuskie, „Archeologia Polski” 57/1-2, s. 247-260.
Pawlak E., Pawlak P. 2015, Serce miasta jest po prawej stronie. Archeologia o przeszłości poznańskiej Śródki i Ostrówka, Poznań, Kontekst.
Pawlak E., Pawlak P. 2018, Poznań, ul. Śródka 7 – badania wykopaliskowe w 2017 roku, w: J. Wierzbicki (red.), Badania archeologiczne na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej w latach 2013-2017, Poznań, IA UAM, s. 179-191.
Porzeziński A. 2006, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe na stanowisku 2a w Cedyni, województwo zachodniopomorskie, Szczecin, Muzeum Narodowe w Szczecinie.
Potkowski E. 1973, Dziedzictwo wierzeń pogańskich w średniowiecznych Niemczech. Defuncti vivi, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Přichystalová R. 2013, Intencionálne uloženie koňa – obet či pohreb? Niekol’ko postrehov na základe nálezov z Břeclavi-Pohanska, „Studia Archeologica Brunensia” 18/1-2, s. 13-30.
Přichystalová R. 2014, Olomunc-Nemilany. Stručná analýza raněstředověkého pohřebiště, w: R. Přichystalová M. Kabálek (red.), Raněstředověké pohřebiště Olomunc-Nemilany, Brno, Masarykova Univerzita, s. 207-272.
Přichystalová R., Kalábek M. (red.) 2014, Raněstředověké pohřebiště Olomunc-Nemilany, Brno, Masarykova Univerzita.
Renfrew C., Bahn P. 1991, Archaeology: Theories, Methods and Practices, London, Thames & Hudson.
Reynolds A. 2009, Anglo-Saxon Deviant Burial Customs, Oxford, Oxford University Press. DOI: https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199544554.001.0001
Rowan Y.M. 2012, Beyond Belief: The Archaeology of Religion and Ritual, „Archaeological Papers of American Anthropological Association” 21/1, s. 1-10. DOI: https://doi.org/10.1111/j.1551-8248.2012.01033.x
Sikora J. 2023, Horses and Burial Rites in the Early Piast State and Pomerania, w: L. Gardeła, K. Kajkowski (red.), Animals and Animated Objects in the Early Middle Ages, Turnhout, Brepols, s. 127-158. DOI: https://doi.org/10.1484/M.NAA-EB.5.132519
Sikorski A. 2000, Atypowe groby szkieletowe z wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Dębczynie (stan. 53), woj. zachodniopomorskie, w: J. Wrzesiński (red.), Czarownice (Funeralia Lednickie 2), Wrocław–Sobótka, Muzeum Ślężańskie im. S. Dunajewskiego w Sobótce, AKME Zdzisław Wiśniewski, s. 127-138.
Słupecki L.P. 1994, Problem słowiańskich świątyń, „Slavia Antiqua” 35, s. 47-67.
Socha K., Sójkowska-Socha J. 2010, Górzyca. Pradziejowa nekropola nad Odrą, „Z Otchłani Wieków” 114, Archeologia Lubuska, s. 81-92.
Stanaszek Ł.M. 1998, Praktyki antywampiryczne w XI wieku na terenie cmentarzyska szkieletowego na Wzgórzu Świętojakubskim w Sandomierzu, „Biuletyn Antropologiczny” 2, s. 18-31.
Stanaszek Ł.M. 2016, Wampiry w średniowiecznej Polsce, Warszawa, Narodowe Centrum Kultury.
Staššíková-Štukovská D. 2001-2002, Polykultúrne archeologické nálezisko v Dubovanoch. Balneologický spravodajca, „Vlastivedný zborník múzea 2001-2002”, s. 165-174.
Staššíková-Štukovská D. 2004, Pohanstvo a krest‘anstvo k vybraným archeologickým prameňom vo včasnom stredoveku, w: R. Kožiak, J. Nemeš (red.), Pohanstvo a krest‘anstvo. Zborník z konferencie usporiadanej 5.-6. II. 2003 v Banskej Bystrici, Bystrica, Chronos, s. 171-189.
Ström F. 1942, On the Sacral Origin of the Germanic Death Penalties, Lund, Wahlstrom & Widstrand.
Strzyżewski C. 1990, Wczesnośredniowieczne groby szkieletowe w obudowie kamiennej w Zielonce, województwo poznańskie, Gniezno, „Studia i Materiały Historyczne” 3, s. 177-198.
Stülzebach A. 1998, Vampir- und Wiedergängererescheinungen aus volkskundlicher und archäologischer Sicht, „Concilium Medii Aevii“ 1, s. 97-121.
Sztyber A. 2015, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Modlnicy, w: K. Dzięgielewski, M. Dzięgielewska, A. Sztyber (red.), Modlnica, stan. 5. Od późnej epoki brązu po czasy średniowiecza, Kraków, A UJ, IAiE PAN, Muzeum Archeologiczne w Krakowie, s. 309-455.
Šlézar P. 2018, Olomouc between the Great Moravian and Přemyslid Duchies, w: P. Kouřil, R. Procházka et al. (red.), Moravian and Silesian Strongholds of the Tenth and Eleventh Centuries in the Context of Central Europe, Brno, Czech Academy of Sciences, s. 115-135.
Tokariew S.A. 1969, Pierwotne formy religii i ich rozwój, Warszawa, Książka i Wiedza.
Toplak M. 2015, Prone Burials and Modified Teeth at the Viking Age Cemetery of Kopparsvik: The Changing of Social Identities at the Threshold of the Christian Middle Ages, w: L. Gardeła, A. Půlpánová-Reszczyńska (red.), Rituals in the Past (Analecta Archaeologica Ressoviensia 10), Rzeszów, IA UR, Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, s. 77-97.
Ungerman Š. 2007, Raně středověké pohřebište v Dolnćh Věstonicích – Na pískách. Díl I – Analýza, Brno, Masarykova univerzita.
Vargha M. 2017, Deviant burials in rural environment in the High Middle Ages. Ritual, the lack of ritual, or just another kind of it?, w: C. Bis-Worch, C. Theune (red.), Religion, Cults & Rituals in the Medieval Rural Environment (Ruralia11), Leiden, Sidestone Press, s. 271-280.
Wachowski K. 1967, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Miliczu, cz. 2, „Silesia Antiqua” 12, s. 123-187.
Wawrzeniuk J. 2016, Magia ochronna Słowian we wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich, Warszawa, Wydawnictwo UKSW.
Weber M. 1984, Szkice z socjologii religii, Warszawa, Książka i Wiedza.
Whitley D., Hays-Gilpin K. (red.) 2008, Belief in the Past: Theoretical Approaches to the Archaeology of Religion, Walnut Creek, Left Coast Press.
Wojtasik J. 1968, Cmentarzysko wczesnośredniowieczne na wzgórzu „Młynówka” w Wolinie, Szczecin, Muzeum Pomorza Zachodniego.
Wojtucki D. 2022, Magia posthuma. Procesy i egzekucje zmarłych na Śląsku i Morawach w XVI-XVIII wieku, Wrocław, Oficyna Wydawnicza ATUT.
Wokroj F. 1967, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko „Młynówka” w Wolinie w świetle antropologii, „Materiały Zachodniopomorskie” 13, s. 295-335.
Woźny J. 1996, Symbolika wody w pradziejach Polski, Bydgoszcz, WSP w Bydgoszczy.
Woźny J. 2007, Cmentarzyska jako miejsca kultu w sakralnym krajobrazie, w: W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński (red.), Środowisko pośmiertne człowieka (Funeralia Lednickie 9), Poznań, SNAP, s. 217-226.
Wrzesińska A., Wrzesiński J. 2000, Grób konia z Dziekanowic, „Studia Lednickie” 5, s. 103-116.
Zaitz M., Zaitz E. 2010, Domniemany pochówek konia z Sukiennic, w: E. Firlet (red.), Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, cz. 1, Kraków, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, s. 255-264.
Zamelska-Monczak K. 2016, Wyroby z poroża i kamienia, w: A. Buko (red.), Bodzia. Elitarny cmentarz z początków państwa polskiego, Warszawa, IAiE PAN, s. 277-283.
Zoll-Adamikowa H. 1971, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe Małopolski, cz. 2. Analiza, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, Ossolineum.
Zoll-Adamikowa H. 1975, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska ciałopalne Słowian na terenie Polski, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Zoll-Adamikowa H. 1995, Die Jenseitsvorstellungen bei den Heidnischen Slawen: defuncti vivi oder immaterialle Seelen?, „Przegląd Archeologiczny” 43, s. 123-126.
Żydok P. 2004, Wczesnośredniowieczne pochówki antywampiryczne, w: Z. Kobyliński (red.), Hereditatemcognoscere. Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz, Warszawa, PMA, s. 38-66.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Kamil Kajkowski
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Prawa autorskie posiada autor/autorzy utworu, który/którzy udzielają licencji do jego opublikowania Czasopismu.