Słowa kluczowe
mental health crisis; mental disorder
ableism
sanism
Jak cytować
Abstrakt
The article is an attempt at a theoretical analysis of the mental health of a person with intellectual disability (at various developmental stages) based on the Bioecological Theory. The aim of the article is to attempt a theoretical description of various areas of functioning of a person with intellectual disability in the field of mental health and mental health crises.
The mental health of people with ID is an area overlooked in the literature on the subject. The article mainly highlights the lack of narrative about mental health, exclusion and discrimination of people with ID in the highlighted area.
Bibliografia
6th IASSIDD Europe Congress. (2021). Value diversity. Keynote debate: Mental mealth: P. Langdon, B. Stenfert Kroese, S. Vandevelde, K. Gray, A. Jahoda, C. Schuengel; Keynote debate: COVID-19: L. Zelderloo, C. Linehan, Amsterdam.
Aksamit, D. (2019). Kobiety-matki o macierzyństwie. Socjopedagogiczne studium narracji matek dorosłych osób z głęboką niepełnosprawnością intelektualną. Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej.
Aksamit, D. (2021). Oblicza ojcostwa. Studium narracji ojców dorosłych osób z głęboką niepełnosprawnością intelektualną. Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej.
Antonovsky, A. (2005). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować (H.J. Grzegołowska-Klarkowska, tłum.). Instytut Psychiatrii i Neurologii.
APA. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th edition). American Psychiatric Association.
Balcerek, M. (1981). Rozwój wychowania i kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo. Zarys historyczny. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
de Barbaro, B. (red.). (1999). Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Bartnikowska, A. (2015). Pogodzić humanizm z biologizmem – wyzwania współczesnej pedagogiki specjalnej. Studia Edukacyjne, (34), 7–17. DOI: https://doi.org/10.14746/se.2015.34.1
Bereś, W., Schwertner, J. (2020). Szramy. Jak psychosystem niszczy nasze dzieci. Wielka Litera.
Błażejowska, K. (2023). Bezduszni. Zapomniana zagłada chorych. Wydawnictwo Czarne.
Bronfenbrenner, U. (2005). The bioecological theory of human development. W: U. Bronfenbrenner (red.), Making human beings human: Bioecological perspectives on human development (s. 3–15). Sage Publications.
Brzezińska, A. (2000). Społeczna psychologia rozwoju. Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Brzezińska, A.I. (2020). Rozwój w okresie dzieciństwa i dorastania. Środowisko rozwoju, zadania rozwojowe, nabywane kompetencje. W: I. Grzegorzewska, L. Cierpiałkowska, A.R. Borkowska (red.), Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży (s. 61–110). Wydawnictwo Naukowe PWN.
Buchnat, M., Jaskulska, S., Jankowiak, B. (2021). Kształcenie na odległość uczniów i uczennic z lekką niepełnosprawnością intelektualną w czasie pandemii COVID-19 w opiniach nauczycieli i nauczycielek. Rocznik Pedagogiczny, 44, 107–121.
Buchnat, M., Wojciechowska, A. (2021). Problemy uczniów i uczennic z lekką niepełnosprawnością intelektualną w edukacji zdalnej podczas pandemii wirusa COVID-19. Niepełnosprawność, (41), 83–99.
Danielewicz, D. (2017). Edukacja zdrowotna dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną. W: B. Woynarowska (red.), Edukacja zdrowotna (s. 279–291). Wydawnictwo Naukowe PWN.
Davis, L.J. (2022). Ustanawianie normy. Niepełnosprawność, głuchota i ciało (M. Zdrodowska, tłum.). Fundacja Teatr 21.
Dossetor, D., White, D., Whatson, L. (red.). (2011). Mental health of children and adolescents with intellectual and developmental disabilities. A framework for professional practice. IP Communications.
EAMHID. (2023). 14th Congress of EAMHID: European Association for Mental Health in Intellectual Disability. Best Practices – Better Life.
Erikson, E.H. (2004). Tożsamość a cykl życia (M. Żywicki, tłum.). Zysk i S-ka.
Fellinger, J. (2021). Mental health of deaf people with intellectual disability. W: Improving mental health in persons with intellectual disability. From science to practice (s. 107–120). Von Loeper Pachbuch.
Fidowicz, A. (2020). Niepełnosprawność w polskiej literaturze XX i XXI wieku dla dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Fletcher, R.J., Barnhill, J., Cooper, S.-A. (2018). Diagnostic Manual-Intellectual Disability (DM-ID-2). A textbook of diagnosis of mental disorders in persons with intellectual disability. International Association for Persons with Intellectual / Developmental Disabilities and Mental Health Needs.
Fletcher, R.J., Barnhill, J., McCarthy, J., Strydom, A. (2016). From DSM to DM-ID. Journal of Mental Health Research in Intellectual Disabilities, 9(3), 189–204. DOI: https://doi.org/10.1080/19315864.2016.1185324
Garland-Thomson, R. (2020). Gapienie się, czyli o tym, jak patrzymy i jak pokazujemy siebie innym (K. Ojrzyńska, tłum.). Fundacja Teatr 21.
Gmiterek-Zabłocka, A. (2022). Musiała odmówić nagrody, bo państwo zabrałoby jej świadczenie. „Niesprawiedliwe i krzywdzące”. TOK FM. https://www.tokfm.pl/Tokfm/7,189659,29256444,aktywistka-dostala-nagrode-za-swoja-prace-w-wolontariacie-cztery.html?fbclid=IwAR01mQeZiB4tLfJjKxHbKYd6SWiUx294s7fKHZYiMUWrJi-TYbcFjFq3gg8#s=BoxOpImg9
Green Paper. (2017). Transforming children and young people’s mental health provision: A Green Paper. Presented to Parliament by the Secretary of State for Health and Secretary of State for Education by Command of Her Majesty.
Hassiotis, A., Turk, J. (2012). Mental health needs in adolescents with intellectual disabilities: Cross‐sectional survey of a service sample. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 25(3),252–261. DOI: https://doi.org/10.1111/j.1468-3148.2011.00662.x
Hemmings, C. (red.). (2018). Mental health in intellectual disabilities. A complete introduction, care and support (5th edition). Pavilion Publishing and Media Ltd.
Heszen-Celińska, I., Sęk, H. (2020). Psychologia zdrowia. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kiedrzynek, A. (2023). Choroba idzie ze mną. O psychiatrii poza szpitalem. Wydawnictwo Poznańskie.
Kmita, G. (2022). Wprowadzenie do wydania polskiego. W: ZERO TO THREE. Klasyfikacja diagnostyczna DC:0-5. Klasyfikacja diagnostyczna zaburzeń psychicznych i rozwojowych w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa (s. 9–16). Oficyna Wydawnicza Fundament.
Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych Dz.U. 2012 poz. 1169 (2012).
Kopeć, D. (2013). Rzeczywistość (nie)edukacyjna osoby z głęboką niepełnosprawnością intelektualną. Zbiorowe instrumentalne studium przypadku. Wydawnictwo Naukowe UAM.
Kościelska, M. (1993). O psychologicznym znaczeniu zaburzeń zachowania w upośledzeniu umysłowym. Psychiatria Polska, 27, 493–500.
Kowalewska, B., Kowalewski, Ł., Kierzkowska, M., Dróżdż, W. (2019). Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych dla dorosłych osób z niepełnosprawnością intelektualną w klasyfikacji DC-LD. Psychiatria, 16(4), 233–246.
Kubiak, H. (2011). Samodzielność małych dzieci z porażeniem mózgowym. Wydawnictwo Naukowe UAM.
Landy S., Bradley, S. (2013). Children with multiple mental health challenges: An integrated approach to intervention. Springer.
ML. (2023). Projekt ustawy o ochronie zdrowia psychicznego: eksperci o założeniach i sporych niepokojach. Rynek Zdrowia. https://www.rynekzdrowia.pl/Psychiatria/Projekt-ustawy-o-ochronie-zdrowia-psychicznego-eksperci-o-zalozeniach-i-sporych-niepokojach,241475,16.html
Morrison, J., Flegel, K. (2018). Wywiad diagnostyczny z dziećmi i młodzieżą. Rozpoznanie zgodne z DSM-5 (R. Andruszko, tłum.). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Myrbakk, E., von Tetzchner, S. (2008). Psychiatric disorders and behavior problems in people with intellectual disability. Research in Developmental Disabilities, 29(4), 316–332. DOI: https://doi.org/10.1016/j.ridd.2007.06.002
Nasierowski, T. (2008). Zagłada osób z zaburzeniami psychicznymi w okupowanej Polsce. Początek ludobójstwa. Wydawnictwo Neriton.
Nishida, A. (2022). Just care. Messy entanglements of disability, dependency and desire. Temple University Press.
Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych. (2023). Inicjatywa „Nasz Rzecznik” kończy prace nad Manifestem zdrowia psychicznego i zgłasza uwagi do nowelizowanej ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych. https://ofop.eu/inicjatywa-nasz-rzecznik-konczy-prace-nad-manifestem-zdrowia-psychicznego-i-zglasza-uwagi-do-nowelizowanej-ustawy-o-ochronie-zdrowia-psychicznego/
Perlin, M.L. (2013). „There must be some way out of here”: Why the Convention on the rights of persons with disabilities is potentially the best weapon in the fight against sanism. Psychiatry, Psychology and Law, 20(3), 462–476. DOI: https://doi.org/10.1080/13218719.2013.791219
Projekt z dnia 30.11.2022 r. Ustawy z dnia … 2022 r. o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego Dz.U. 2022 poz. 2123 (2022).
Przybyszewski, T. (2023). Stanowisko Polskiego Forum Osób z niepełnosprawnościami z 5 stycznia 2023 r. W przedmiocie rządowego projektu ustawy z dnia 30 listopada 2022 r. o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. https://pfon.org/aktualnosci/pfon-krytycznie-o-nowelizacji-ustawy-o-ochronie-zdrowia-psychicznego/PFON
Pyżalski, J. (2021). Zdrowie psychiczne i dobrostan młodych ludzi w czasie pandemii COVID-19 – przegląd najistotniejszych problemów. Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 20(2), 92–115.
Rodzice Niepełnosprawnych Dzieci – dyskusja na każdy temat. Facebook. https://www.facebook.com/groups/645431165591586
Royal College of Psychiatrists. (2001). DC-LD (Diagnostic criteria for psychiatric disorders for use with adults with learning disabilities/mental retardation) (1st edition).
Różański, M. (2020). Najwyższa pora na reformę DPS-ów. Integracja, (2), 36–40.
Satir, V. (2000). Terapia rodziny (O. Waśkiewicz, tłum.). Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Schalock, R.L., Borthwick-Duffy, S.A., Bradley, V.J., Buntinx, W.H.E., Coulter, D.L., Craig, E.M., Gomez, S.C., Lachapelle, Y., Luckasson, R., Reeve, A., Shogren, K.A., Snell, M.E., Spreat, S., Tasse, M.J., Thompson, J.R., Verdugo-Alonso, M.A., Wehmeyer, M.L., Yeager, M.H. (2010). Intellectual disability: Definition, classification and systems of supports (11th edition). The AAIDD ad Hoc Committee on Terminology and Classification. AAIDD.
Schalock, R.L., Luckasson, R., Tassé, M.J. (2021). Intellectual disability: Definition, diagnosis, classification, and systems of supports (12th edition). American Asssociation on Intellectual and Developmental Disabilities. DOI: https://doi.org/10.1352/1944-7558-126.6.439
Shaw, L.R., Chan, F., McMahon, B.T. (2012). Intersectionality and disability harassment: The interactive effects of disability, race, age, and gender. Rehabilitation Counseling Bulletin, 55(2), 82–91. DOI: https://doi.org/10.1177/0034355211431167
Stanowisko Nr 5/23/P-IX Prezydium Naczelnej Rady Lekarskiej z dnia 13 stycznia 2023 r. w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. (2023). https://sip.lex.pl/akty-prawne/akty-korporacyjne/projekt-ustawy-o-zmianie-ustawy-o-ochronie-zdrowia-psychicznego-290218682
Suchariewa, G.E. (1969). Psychiatria wieku dziecięcego. Klinika oligofrenii (E. Andrzejewska, H. Traczyńska-Kubin, tłum.). Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
Szafrański, T. (2017). Oswajanie depresji. Depresja przestaje być w Polsce powodem do wstydu, lecz wciąż dramatycznie mało chorych otrzymuje pomoc, Tygodnik Powszechny, (9).
Warecka A., Kicińska M. (2021). Powrót z peryferii. Magazyn Opinii Pismo, 46(10), s. 10–20.
Wiącek, M. (2023). List Rzecznika Praw Obywatelskich Marcina Wiącek do Ministra Adama Niedzielskiego. https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/2023-01/Do_MZ_zdrowie_psychiczne_ustawa_nowelizacja_6.01.2023.pdf
Wolbring, G. (2012). Expanding ableism: Taking down the ghettoization of impact of disability studies scholars. Societies, 2(3), 75–83. DOI: https://doi.org/10.3390/soc2030075
Wołowicz, A. (2018). Badania partycypacyjne jako odpowiedź na założenia społecznego modelu niepełnosprawności? Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis / Studia De Cultura, 10(1),165–177. DOI: https://doi.org/10.24917/20837275.10.1.13
Wołowicz, A. (2021). Paradygmat zignorowany. Macierzyństwo kobiet z niepełnosprawnością intelektualną. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323550808
WHO. (2018). ICD 11. International Classification of Diseases 11th revision. The global standard of diagnostic health information. https://icd.who.int/en
WHO. (2021). Comprehensive mental health action plan 2013–2030. World Health Organization.
Zawisny, A., Orylski, Ł., Greniuk, A. (2024). Seminarium: Ableizm, niezależne życie, deinstytucjonalizacja. Fakty, półprawdy, mity. Organizatorzy: Stowarzyszenie Instytut Niezależnego Życia we współpracy z Protestem #2119 i Fundacją Inne Spojrzenie.
Zdrodowska, M., Davis, L.J. (2019). Spróbujmy przez następne dwadzieścia cztery godziny nie używać słowa „norma”, Czas Kultury, 35(4(203), 7 15.
Żyta, A. (2014). Niepełnosprawność intelektualna – najnowsze zmiany terminologiczne i diagnostyczne w świetle DSM-5, ICD-11 oraz AAIDD. Niepełnosprawność i Rehabilitacja, 1(1), 17–27.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Aleksandra Bawolska-Piszczatowska
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.