Kości, kaci i madonny. Symbole i figury Europy Środkowej w twórczości Jáchyma Topola ostatnich 25 lat

Abstrakt

Na czeskiej scenie literackiej Jáchym Topol uchodzi za autora najbardziej zainteresowanego Europą Środkową, nieustannie rozszyfrowującego przekaz zapisany w jej bliznach i zmarszczkach. Jego stosunek do tematów środkowoeuropejskich w tekstach fikcyjnych jest zawsze oparty na pogłębionym zapoznaniu się z historią i współczesnością tego obszaru. Topol nie jest jednak historykiem: tworząc fikcję, wykorzystuje złożoną, poetycką perspektywę i osiąga autorski typ ekspresji artystycznej. Określone, powracające symbole i figury zdają się w zagadkowy sposób odpowiadać na współczesne pytania Europy Środkowej. Pierwszy z tych symboli to biblijny obraz doliny suchych kości. Reprezentuje on zarówno metodyczną przemoc w historii środkowoeuropejskiej, jak i uniwersalną odpowiedzialność. Drugi to typ postaci występującej w wielu utworach Topola: dobry kat. Uosabia on ambiwalencję czeskiego charakteru narodowego, ale również jego strategię przetrwania. Postać dobrego kata intertekstualnie łączy się z twórczością Jaroslava Haška – przyjęte powszechnie przekonanie, że „Czesi są narodem Szwejków”, zostaje doprowadzone do absurdu. Trzecim symbolem pojawiającym się w twórczości Topola jest postać Madonny, reprezentującej duchowy wymiar środkowoeuropejskiej tradycji związanej z chrześcijaństwem. Madonny – polska Matka Boska Częstochowska, wojenna Madonna w fikcyjnej współczesnej Rosji, czeska Madonna z Poříčí – tworzą chrześcijańskie „przeciw-światy”. Madonny sygnalizują niezastąpioną rolę duchowości w Europie Środkowej, jej rozwój i stałą obecność. W ostatniej powieści Topola, Citlivý člověk (wyd. polskie Wrażliwy człowiek, 2019), dzięki postaci Madonny dyskurs uzyskuje nową perspektywę.