Abstrakt
W tomie poetyckim Edwarda Balcerzana Domysły (2024) znajduje się wiersz Uchodźca. Poeta, pisarz i ceniony literaturoznawca, niezwykle wyczulony na znaczenie, tego słowa używał dotąd stosunkowo rzadko. Jako człowiek mający za sobą doświadczenie przymusowej migracji z Wołczańska/Wowczańska w 1946 roku, nie tylko zdaje sprawę z „etymologii piętna”, jakie niesie ze sobą pojęcie (także prawnie regulowany termin) ‘uchodźca’. W autobiograficznych opowieściach, poezji i naukowej refleksji pyta o to, co w doświadczeniu uchodźczym jednostkowe, a co uniwersalne. Uchodźcze losy Balcerzana przedstawiam na tle przemian geopolitycznych ZSRR do połowy XX wieku oraz refleksji nad statusem i pojęciem uchodźcy. Wskazuję także na zalety i niebezpieczeństwa rozpatrywania narracji Balcerzana w obrębie dzieł innych uchodźców „urodzonych w ZSRR”, a także – punktowo – rozbieżne i styczne punkty z opisami uchodźczych przeżyć w twórczości innych autorów.
Reference
Balcerzan Edward (1955), Sonety nadodrzańskie, w: Dom nad Odrą. Almanach literacki, red. Ryszard Liskowacki, Józef Bursewicz, Tadeusz Wojciechowski, Zarząd Wojewódzki Związku Młodzieży Polskiej, Szczecin, s. 12–13.
Balcerzan Edward (1964), Pobyt, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań.
Balcerzan Edward (1972), Któż by nas takich pięknych. Tryptyk, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań.
Balcerzan Edward (1997), Śmiech pokoleń – płacz pokoleń, Universitas, Kraków.
Balcerzan Edward (2003), Perehenia i słoneczniki, wstęp Sergiusz Sterna-Wachowiak, Stowarzyszenie Pisarzy Polskich, Poznań.
Balcerzan Edward (2005), Zuchwalstwa samoświadomości, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Balcerzan Edward (2009), Wiersze niewszystkie, Instytut Mikołowski, Mikołów.
Balcerzan Edward (2013), Pochwała poezji. Z pamięci, z lektury, Instytut Mikołowski, Mikołów.
Balcerzan Edward (2024a), Domysły, Forma, Fundacja Literatury im. Henryka Berezy, Szczecin–Bezrzecze.
Balcerzan Edward (2024b), [przemówienie podczas odbioru nagrody Człowiek Słowa, Festiwal Języka Polskiego, Szczebrzeszyn, 6 sierpnia 2024 roku], https://tinyurl.com/knfu8wne [dostęp: 16.10.2024].
Balcerzan Edward (2024c), Kwitnące gałęzie dzieciństwa, „Guliwer”, nr 4, s. 42–51.
Chwin Krystyna (1991), Dzieciństwo po Jałcie. Z Pawłem Huelle, Wojciechem Koniecznym, Pawłem Zbierskim i Stefanem Chwinem rozm. Krystyna Chwin, „Tytuł”, nr 3, s. 3–21.
Czawaga Konstanty (2022), Ukraińska poetka na uchodźstwie w Polsce [rozmowa ze Switłaną Bresławską], https://tinyurl.com/47kpypht [dostęp: 6.11.2024].
Ernu Vasile (2014), Urodzony w ZSRR, przeł. Radosław Biniarz, Claroscuro, Warszawa.
Jurewicz Aleksander (1990), Lida, Versus, Białystok.
Jurewicz Aleksander (1995), Pan Bóg nie słyszy głuchych, Marabut, Gdańsk.
Jurewicz Aleksander (2002), Prawdziwa ballada o miłości, Znak, Kraków.
Jurewicz Aleksander (2008), Dzień przed końcem świata, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Jurewicz Aleksander (2023), Nostalgia. Mitologia rodzinna, słowo/obraz terytoria, Gdańsk.
Prymaka-Oniszk Aneta (2022), Bieżeństwo 1915. Zapomniani uchodźcy, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec.
Turczyński Andrzej (1981), Kobieta z mieczem w czaszce, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Turczyński Andrzej (1991), Chłopiec na czerwonym koniu, Czytelnik, Warszawa.
Turczyński Andrzej (1995), Rzeki popiołu. Eseje, Czytelnik, Warszawa.
Turczyński Andrzej (1998), Tryptyk ruski, Orthdruk, Białystok.
Turczyński Andrzej (2005), Dietdomszczyzna, Millenium, Koszalin.
Turczyński Andrzej (2012), Żywioły, Forma, Szczecin–Bezrzecze.
Turczyński Andrzej (2017), Źródła. Fragmenty, uwagi i komentarze, Forma, Szczecin–Bezrzecze.
Zagajewski Adam (2007), „Jechać do Lwowa” i inne wiersze, Fundacja „Zeszytów Literackich”, Warszawa.
Zagajewski Adam (2007), Dwa miasta, Fundacja „Zeszytów Literackich”, Warszawa.
Zaworska Helena (2002), Dobrze, że żyłem. Rozmowy z pisarzami, Muza, Warszawa.
Андрющенко Владислав (2020), Блок вопросов о детстве, о Волчанске и Харькове (fragment wywiadu w języku rosyjskim nt. Wowczańska przeprowadzonego z Edwardem Balcerzanem; zapis udostępniony na potrzeby artykułu), archiwum prywatne Edwarda Balcerzana.
Białecki Tadeusz (1998), Ludność, w: Dzieje Szczecina, t. 4: 1945–1990, red. Tadeusz Białecki, Zygmunt Silski, 13 Muz, Księgarnia Literacka, Szczecin, s. 52–64.
Biedrzycki Krzysztof (2008), Poezja i pamięć. O trzech poematach Czesława Miłosza, Zbigniewa Herberta i Adama Zagajewskiego, Wydawnictwo UJ, Kraków.
Ciesielski Stanisław (1996), Przymusowe przesiedlenia narodów w ZSRR, „Dzieje Najnowsze”, z. 1, s. 201–206.
Ciesielski Stanisław (2014), Polityka represyjna w ZSRR w latach II wojny światowej, Adam Marszałek, Toruń.
Duarte Melina i in., red. (2018), Refugee Crisis. The Borders of Human Mobility, Routledge, London. DOI: https://doi.org/10.4324/9781351207553
Eberhardt Piotr (2002), Geografia ludności Rosji, PWN, Warszawa.
Espiritu Yen Le i in., red. (2022), Departures. An Introduction to Critical Refugee Studies, University of California Press, Oakland. DOI: https://doi.org/10.1525/9780520386396
Florczak Agnieszka (2014), Uchodźstwo, w: Organizacje międzynarodowe w działaniu, red. Agnieszka Florczak, Alicja Lisowska, OTO Agencja Reklamowa, Wrocław, s. 373–395.
Gosk Hanna (2012), Wprowadzenie, w: Narracje migracyjne w literaturze polskiej XX i XXI wieku, red. Hanna Gosk, Universitas, Kraków, s. 7–11.
Hadaczek Bolesław (2011), Historia literatury kresowej, Universitas, Kraków.
Hadzińska-Wyrobek Aleksandra (2015), Uchodźcy – azyl polityczny i status uchodźcy w Polsce po 1945 roku, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa, Poznań.
Heller Michał, Niekricz Aleksander (1987), Historia ZSRR. Rządy utopii, t. 2, przeł. Andrzej Mietkowski, wiersze przeł. Stanisław Barańczak, Warszawskie Wydawnictwo Historyczne, Warszawa.
Hrycak Jarosław (2000), Historia Ukrainy 1772–1999. Narodziny nowoczesnego narodu, przeł. Katarzyna Kotyńska, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin.
Keller Stephen L. (1975), Uprooting and Social Change. The Role of Refugees in Development, Manohar Book Service, Delhi.
Klejnocki Jarosław (2002), Bez utopii? Rzecz o poezji Adama Zagajewskiego, Ruta, Wałbrzych.
Kmak Magdalena (2021), From Law’s Discourse on Refugees to Refugees’ Discourse on Law, „Redescriptions. Political Thought, Conceptual History and Feminist Theory”, nr 2, s. 110–128. DOI: https://doi.org/10.33134/rds.346
Krzyżanowski Julian, red. (1972), Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. 3: R–Ż, PIW, Warszawa.
Linton Ralph (1975), Kulturowe podstawy osobowości, przeł. Aleksandra Jasińska-Kania, wstęp Jerzy Szacki, PWN, Warszawa.
Lityński Adam (2023), Rosja i ZSRR. Krótka historia imperium bezprawia, Oficyna Wydawnicza Humanitas, Sosnowiec.
Luft Stefan (2019), Kryzys uchodźczy. Przyczyny, skutki, konflikty, Nauka i Innowacje, Poznań.
Main Izabella (2008), Uchodźcy w nauce polskiej – stan badań i literatury, metodologia i etyka badań, w: Uchodźcy. Teoria i praktyka, red. Izabela Czerniejewska, Izabella Main, Stowarzyszenie „Jeden Świat”, Poznań, s. 21–33.
Malkki H. Lisa (1995), Refugees and Exile. From „Refugee Studies” to the National Order of Things, „Annual Review of Anthropology”, t. 24, s. 495–523. DOI: https://doi.org/10.1146/annurev.an.24.100195.002431
Malkki H. Lisa (2024), Uchodźcy i uchodźstwo. Od „studiów uchodźczych” do narodowego porządku rzeczy, przeł. Katarzyna Byłów, „Lud”, t. 108, s. 222–269. DOI: https://doi.org/10.12775/lud108.2024.10
Marples R. David (1992), Stalinism in Ukraine in the 1940s, Palgrave Macmillan, London. DOI: https://doi.org/10.1057/9780230376076
Mazur Mariusz (2009), O człowieku tendencyjnym… Obraz nowego człowieka w propagandzie komunistycznej w okresie Polski Ludowej i PRL 1944–1956, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Nosilia Viviana (2013), Dzieciństwo na pograniczu. Rekonesans, w: Prace dedykowane profesor Swietłanie Musijenko, idea i wstęp Jarosław Ławski, red. Anna Janicka, Grzegorz Kowalski, Łukasz Zabielski, Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego, Białystok, s. 349–368.
Nyczek (2002), Kos. O Adamie Zagajewskim, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Pietkiewicz Krzysztof (2019), Mapa etniczna obszaru byłego ZSRR, Adam Marszałek, Toruń.
Pipes Richard (2015), Czerwone imperium. Powstanie Związku Sowieckiego, przeł. Władysław Jeżewski, Magnum, Warszawa.
Piskorski Jan Maria (2010), Wygnańcy. Przesiedlenia i uchodźcy w dwudziestowiecznej Europie, PIW, Warszawa.
Polian Pavel (2015), Wbrew ich woli. Historia i geografia migracji przymusowych w Związku Radzieckim, przeł. Bogusław Żyłko, Muzeum II Wojny Światowej, Gdańsk.
Reinisch Jessica (2011), Internationalism in Relief. The Birth (and Death) of UNRRA, „Past & Present”, nr 6, s. 258–289. DOI: https://doi.org/10.1093/pastj/gtq050
Rogóż Lucyna (2015), Dzieciństwo po Jałcie – poetyka i aksjologia w kontekście polskiej literatury współczesnej [niepublikowana rozprawa doktorska], Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów. On-line: https://tinyurl.com/z3wy9aaw [dostęp: 12.10.2024].
Rugała Hanna (2020), Uchodźca i uchodźstwo – ujęcie teoretyczne a perspektywa społeczna, „Rozprawy Społeczne”, nr 4, s. 126–134. DOI: https://doi.org/10.29316/rs/132323
Ruszała Kamil, Szlanta Piotr (2021), Uchodźstwo, migracje, ucieczka, przesied-
lenia, repatriacje jako „uniwersalne” doświadczenie dziejowe – uwagi wprowadza-jące, „Prace Historyczne”, nr 148, s. 213–215.
Smaga Józef (2001), Rosja w 20 stuleciu, Znak, Kraków.
Wojciechowski Marcin (2005), „Urodzony w ZSRR” – nowy przebój, https://tinyurl.com/2xcr82c8 [dostęp: 6.12.2024].
Wróbel Janusz (2003), Uchodźcy polscy ze Związku Sowieckiego. 1942–1950, IPN. Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, Łódź.
Косолапов А. Г., Леонович Н. Ю. (2005), Вовчанськ, в: Енциклопедія Сучасної України [онлайн], ред. І. М. Дзюба та ін., Національна академія наук України, Наукове товариство імені Шевченка, Київ–Львів, https://tinyurl.com/35jzk4ru [дата звернення: 20.11.2024].
Licence
Copyright (c) 2025 Małgorzata Rygielska
Tato práce je licencována pod Mezinárodní licencí Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0.
Utwory opublikowane w czasopiśmie „Porównania”, na platformie Pressto należącej do Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu są udostępniane na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe (CC BY-ND 4.0)
Tym samym wszyscy zainteresowani są uprawnieni do korzystania z utworów opublikowanych pod następującymi warunkami:
-
uznania autorstwa — czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnianym utworem informacji o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji
-
bez utworów zależnych — remiksując, przetwarzając lub tworząc na podstawie utworu, nie wolno rozpowszechniać zmodyfikowanych treści.
-
brak dodatkowych ograniczeń — nie można korzystać ze środków prawnych lub technologicznych, które ograniczają innych w korzystaniu z utworu na warunkach określonych w licencji.
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).
Autor zachowuje prawa majątkowe, ale udziela zgody Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na wykorzystanie dzieła. Autorzy tekstów zakwalifikowanych do publikacji proszeni są o wypełnienie podpisanie i przesłanie umowa (PL) agreement (EN)
Agreement for granting a royalty-free license to works with a commitment to grant a CC sub-license