Wyłom w antropocentryzmie i gatunkowizmie? Przemiany świadomości kulturowej na przykładzie relacji: człowiek – zwierzęce gatunki nie-ludzkie w drugiej połowie XIX wieku
PDF (Język Polski)

Ключевые слова

antropocentryzm
szowinizm gatunkowy
cierpienie zwierząt
natura

Как цитировать

Sobieraj, T. (2021). Wyłom w antropocentryzmie i gatunkowizmie? Przemiany świadomości kulturowej na przykładzie relacji: człowiek – zwierzęce gatunki nie-ludzkie w drugiej połowie XIX wieku. Porównania, 29(2), 21–40. https://doi.org/10.14746/por.2021.2.2

Аннотация

Artykuł zawiera interpretację wybranych polskich tekstów popularnonaukowych i kulturalnych opublikowanych w drugiej połowie XIX wieku. Wszystkie były poświęcone relacjom: człowiek – zwierzęta nie-ludzkie oraz statusowi tych drugich w społeczeństwie ludzkim. Teksty te ukazują przemiany, jakim ulegała europejska świadomość kulturowa. Polegały one na stopniowym odrzuceniu myślenia antropocentrycznego
oraz szowinizmu gatunkowego. Wszyscy autorzy protestowali przeciwko zadawaniu cierpienia i prześladowaniom zwierząt. Pod wpływem Darwina i rozwoju dziewiętnastowiecznego przyrodoznawstwa dokonywał się przełom w spojrzeniu na kondycję człowieka oraz jego związek ze zwierzętami. Choć nie bez
oporów i trudności, zwierzęta zaczęto traktować jako żywe, podatne na cierpienia istnienia, które mają bogate życie psychiczne. Wielu uczonych i intelektualistów zaczęło kwestionować tradycyjny pogląd na status zwierząt nie-ludzkich, zdominowany przez antropocentryczne stereotypy.

https://doi.org/10.14746/por.2021.2.2
PDF (Język Polski)

Библиографические ссылки

Baratay Éric (2018), Zwierzęcy punkt widzenia. Inna wersja historii, przeł. Paulina Tarasewicz, Wydawnictwo w Podwórku, Gdańsk.

Barcz Anna (2016), Realizm ekologiczny: od ekokrytyki do zookrytyki w literaturze polskiej, „Śląsk” Wydawnictwo Naukowe, Katowice.

Bogacki Feliks (1872), Ze świata wiedzy. O różnicy człowieka od zwierząt, „Przegląd Tygodniowy”, nr 27, s. 212.

Darwin and vivisection, https://tinyurl.com/2vht65da [dostęp: 18.01.2021].

Donaldson Sue, Kymlicka Will (2018), Zoopolis. Teoria polityczna praw zwierząt, przeł. Maria Wańkowicz, Michał Stefański, Oficyna 21, Warszawa.

Du Bois-Reymond Emil (2011), Darwin und Kopernicus. Ein Nachruf , w: tenże, Reden von Emil Du Bois-Reymond, t. 2, red. Sven Dierig, Olms-Weidman, Hildesheim–Zürich–New York (Nachdruck der Ausgabe Leipzig 1912), s. 243–248.

Feller David Allan (2009), Dog fight: Darwin as animal advocate in the antivivisection controversy of 1875, „Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences”, t. 40, s. 265–271.

Głowacki Aleksander (1883), Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa, W Drukarni „Gazety Handlowej”, Warszawa.

Gzyra Dariusz (2015), Speciesism, veganism, carnism… Luki leksykalne jako luki etyczne. W poszukiwaniu niewinnego języka, w: Po humanizmie. Od technokrytyki do animal studies, red. Zuzanna Ładyga, Justyna Włodarczyk, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk, s. 73–108.

Huxley Thomas Henry (1874), Stanowisko człowieka w przyrodzie. Trzy rozprawy, z niemieckiego przekładu J.W. Carusa spolszczył Stefan Żaryn, Nakładem Redakcji „Przeglądu Tygodniowego”, Warszawa.

Kozłowski Władysław (1884), O samobójstwie zwierząt, „Prawda”, nr 24, s. 282–283, nr 25, s. 293–294.

Lejman Jacek (2008), Ewolucja ludzkiej samowiedzy gatunkowej. Dzieje prób zdefiniowania relacji człowiek – zwierzę, Wydawnictwo UMCS, Lublin.

Mayr Ernst (2011), Filozoficzne podstawy darwinizmu, przeł. P. Łoś, „Przegląd Filozoficzno-Literacki”, nr 2–3, s. 27–35.

Mytych-Forajter Beata (2017), Zwierzęta na zakręcie, IBL PAN, Warszawa.

Piechota Dariusz (2018), Pozytywistów spotkania z naturą. Szkice ekokrytyczne, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk.

Probucka Dorota (2013), Filozoficzne podstawy idei praw zwierząt, Universitas, Kraków.

Prus Bolesław (1901), Najogólniejsze ideały życiowe, Druk. Tow. Akc. S. Orgelbranda Synów, Warszawa.

Prus Bolesław (1955), Kroniki, t. 4, oprac. Zygmunt Szweykowski, PIW, Warszawa.

Prus Bolesław (1960), Kroniki, t. 11, oprac. Zygmunt Szweykowski, PIW, Warszawa.

Rejchman Bronisław (1882), Teoria Darwina w stosunku do nauki i życia, „Ateneum”, t. 3, z. 8, s. 330–357.

Ryder Richard Dudley (1983), Victims of Science: the Use of Animals in Research, National Anti-Vivisection Society Ltd., London.

Ryder Richard Dudley (2011), Szowinizm gatunkowy w laboratoriach, w: W obronie zwierząt, przeł. Monika Betley, red. Peter Singer, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa, s. 128–151.

Schollenberger Justyna (2010), „Wejść między sforę” – projekt duchowości zwierząt: Mickiewicz – Emerson, „Wiek XIX: Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza”, z. 3, s. 36–49.

Schollenberger Justyna (2020), Stworzenia Darwina. O granicy człowiek-zwierzę, IBL PAN, Warszawa.

Singer Peter (2018), Wyzwolenie zwierząt, przedm. Yuval Noah Harari, przeł. Anna Alichniewicz, Anna Szczęsna, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa.

Stanisławski Emil (2015), Korzenie szowinizmu gatunkowego, w: Emancypacja zwierząt?, red. Eugenia Łoch, Agnieszka Trześniewska, Dariusz Piechota, Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Lublin, s. 73–84.

Stefanowska Michalina (1891), Instynkt u zwierząt i ludzi, „Ateneum”, t. 3, z. 1, s. 23–32.

Stefanowska Michalina (1902), Miłość macierzyńska w świecie zwierzęcym, Druk J. Sikorskiego, Warszawa.

Świętochowski Aleksander (1879), Moralność względem zwierząt, „Nowiny”, nr 133, s. 1–2; nr 135, s. 2; nr 137, s. 1; nr 139, s. 1–2; nr 142, s. 1; nr 144, s. 1; nr 146, s. 1.

Świętochowski Aleksander (1965), Woły, w: tenże, Nowele i opowiadania, wybór, oprac. Samuel Sandler, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.

Świtek Gabriela (2011), Darwin, darwinizm i kultura wizualna XIX wieku, „Teksty Drugie”, nr 3, s. 64–82.

Świtek Gabriela (2014), Małpiarnia malarza. Darwinizm w twórczości Gabriela von Maxa, „Wiek XIX. Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza”, r. VII (XLIX), s. 311–321.

Tyburski Włodzimierz (2013), Dyscypliny humanistyczne i ekologia, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń.

Wrzosek Adam (1910), Ruch antywiwisekcyjny, Druk W.A. Anczyca i Spółki, Kraków.

Wundt Wilhelm (1873), Wykłady o duszy ludzkiej i zwierzęcej, przekład z niemieckiego, cz. 1, Nakładem A. Dygasińskiego i Małuji, Kraków 1873.