Ključne besede
szowinizm gatunkowy
cierpienie zwierząt
natura
Kako citirati
Povzetek
Artykuł zawiera interpretację wybranych polskich tekstów popularnonaukowych i kulturalnych opublikowanych w drugiej połowie XIX wieku. Wszystkie były poświęcone relacjom: człowiek – zwierzęta nie-ludzkie oraz statusowi tych drugich w społeczeństwie ludzkim. Teksty te ukazują przemiany, jakim ulegała europejska świadomość kulturowa. Polegały one na stopniowym odrzuceniu myślenia antropocentrycznego
oraz szowinizmu gatunkowego. Wszyscy autorzy protestowali przeciwko zadawaniu cierpienia i prześladowaniom zwierząt. Pod wpływem Darwina i rozwoju dziewiętnastowiecznego przyrodoznawstwa dokonywał się przełom w spojrzeniu na kondycję człowieka oraz jego związek ze zwierzętami. Choć nie bez
oporów i trudności, zwierzęta zaczęto traktować jako żywe, podatne na cierpienia istnienia, które mają bogate życie psychiczne. Wielu uczonych i intelektualistów zaczęło kwestionować tradycyjny pogląd na status zwierząt nie-ludzkich, zdominowany przez antropocentryczne stereotypy.
Literatura
Baratay Éric (2018), Zwierzęcy punkt widzenia. Inna wersja historii, przeł. Paulina Tarasewicz, Wydawnictwo w Podwórku, Gdańsk.
Barcz Anna (2016), Realizm ekologiczny: od ekokrytyki do zookrytyki w literaturze polskiej, „Śląsk” Wydawnictwo Naukowe, Katowice.
Bogacki Feliks (1872), Ze świata wiedzy. O różnicy człowieka od zwierząt, „Przegląd Tygodniowy”, nr 27, s. 212.
Darwin and vivisection, https://tinyurl.com/2vht65da [dostęp: 18.01.2021].
Donaldson Sue, Kymlicka Will (2018), Zoopolis. Teoria polityczna praw zwierząt, przeł. Maria Wańkowicz, Michał Stefański, Oficyna 21, Warszawa.
Du Bois-Reymond Emil (2011), Darwin und Kopernicus. Ein Nachruf , w: tenże, Reden von Emil Du Bois-Reymond, t. 2, red. Sven Dierig, Olms-Weidman, Hildesheim–Zürich–New York (Nachdruck der Ausgabe Leipzig 1912), s. 243–248.
Feller David Allan (2009), Dog fight: Darwin as animal advocate in the antivivisection controversy of 1875, „Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences”, t. 40, s. 265–271.
Głowacki Aleksander (1883), Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa, W Drukarni „Gazety Handlowej”, Warszawa.
Gzyra Dariusz (2015), Speciesism, veganism, carnism… Luki leksykalne jako luki etyczne. W poszukiwaniu niewinnego języka, w: Po humanizmie. Od technokrytyki do animal studies, red. Zuzanna Ładyga, Justyna Włodarczyk, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk, s. 73–108.
Huxley Thomas Henry (1874), Stanowisko człowieka w przyrodzie. Trzy rozprawy, z niemieckiego przekładu J.W. Carusa spolszczył Stefan Żaryn, Nakładem Redakcji „Przeglądu Tygodniowego”, Warszawa.
Kozłowski Władysław (1884), O samobójstwie zwierząt, „Prawda”, nr 24, s. 282–283, nr 25, s. 293–294.
Lejman Jacek (2008), Ewolucja ludzkiej samowiedzy gatunkowej. Dzieje prób zdefiniowania relacji człowiek – zwierzę, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Mayr Ernst (2011), Filozoficzne podstawy darwinizmu, przeł. P. Łoś, „Przegląd Filozoficzno-Literacki”, nr 2–3, s. 27–35.
Mytych-Forajter Beata (2017), Zwierzęta na zakręcie, IBL PAN, Warszawa.
Piechota Dariusz (2018), Pozytywistów spotkania z naturą. Szkice ekokrytyczne, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk.
Probucka Dorota (2013), Filozoficzne podstawy idei praw zwierząt, Universitas, Kraków.
Prus Bolesław (1901), Najogólniejsze ideały życiowe, Druk. Tow. Akc. S. Orgelbranda Synów, Warszawa.
Prus Bolesław (1955), Kroniki, t. 4, oprac. Zygmunt Szweykowski, PIW, Warszawa.
Prus Bolesław (1960), Kroniki, t. 11, oprac. Zygmunt Szweykowski, PIW, Warszawa.
Rejchman Bronisław (1882), Teoria Darwina w stosunku do nauki i życia, „Ateneum”, t. 3, z. 8, s. 330–357.
Ryder Richard Dudley (1983), Victims of Science: the Use of Animals in Research, National Anti-Vivisection Society Ltd., London.
Ryder Richard Dudley (2011), Szowinizm gatunkowy w laboratoriach, w: W obronie zwierząt, przeł. Monika Betley, red. Peter Singer, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa, s. 128–151.
Schollenberger Justyna (2010), „Wejść między sforę” – projekt duchowości zwierząt: Mickiewicz – Emerson, „Wiek XIX: Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza”, z. 3, s. 36–49.
Schollenberger Justyna (2020), Stworzenia Darwina. O granicy człowiek-zwierzę, IBL PAN, Warszawa.
Singer Peter (2018), Wyzwolenie zwierząt, przedm. Yuval Noah Harari, przeł. Anna Alichniewicz, Anna Szczęsna, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa.
Stanisławski Emil (2015), Korzenie szowinizmu gatunkowego, w: Emancypacja zwierząt?, red. Eugenia Łoch, Agnieszka Trześniewska, Dariusz Piechota, Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Lublin, s. 73–84.
Stefanowska Michalina (1891), Instynkt u zwierząt i ludzi, „Ateneum”, t. 3, z. 1, s. 23–32.
Stefanowska Michalina (1902), Miłość macierzyńska w świecie zwierzęcym, Druk J. Sikorskiego, Warszawa.
Świętochowski Aleksander (1879), Moralność względem zwierząt, „Nowiny”, nr 133, s. 1–2; nr 135, s. 2; nr 137, s. 1; nr 139, s. 1–2; nr 142, s. 1; nr 144, s. 1; nr 146, s. 1.
Świętochowski Aleksander (1965), Woły, w: tenże, Nowele i opowiadania, wybór, oprac. Samuel Sandler, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Świtek Gabriela (2011), Darwin, darwinizm i kultura wizualna XIX wieku, „Teksty Drugie”, nr 3, s. 64–82.
Świtek Gabriela (2014), Małpiarnia malarza. Darwinizm w twórczości Gabriela von Maxa, „Wiek XIX. Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza”, r. VII (XLIX), s. 311–321.
Tyburski Włodzimierz (2013), Dyscypliny humanistyczne i ekologia, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń.
Wrzosek Adam (1910), Ruch antywiwisekcyjny, Druk W.A. Anczyca i Spółki, Kraków.
Wundt Wilhelm (1873), Wykłady o duszy ludzkiej i zwierzęcej, przekład z niemieckiego, cz. 1, Nakładem A. Dygasińskiego i Małuji, Kraków 1873.
Licenca
Utwory opublikowane w czasopiśmie „Porównania”, na platformie Pressto należącej do Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu są udostępniane na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe (CC BY-ND 4.0)
Tym samym wszyscy zainteresowani są uprawnieni do korzystania z utworów opublikowanych pod następującymi warunkami:
-
uznania autorstwa — czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnianym utworem informacji o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji
-
bez utworów zależnych — remiksując, przetwarzając lub tworząc na podstawie utworu, nie wolno rozpowszechniać zmodyfikowanych treści.
-
brak dodatkowych ograniczeń — nie można korzystać ze środków prawnych lub technologicznych, które ograniczają innych w korzystaniu z utworu na warunkach określonych w licencji.
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).
Autor zachowuje prawa majątkowe, ale udziela zgody Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na wykorzystanie dzieła. Autorzy tekstów zakwalifikowanych do publikacji proszeni są o wypełnienie podpisanie i przesłanie umowa (PL) agreement (EN)
Agreement for granting a royalty-free license to works with a commitment to grant a CC sub-license