Słowa kluczowe
theatre
performance
performative humanities
Jak cytować
Abstrakt
This article foregrounds the collapse of the binary opposition between drama and theatre that in literary and theatre discourses are traditionally recognized as wholly separate art forms, with the former based on words and the latter based on live performances. The present author argues that by applying a performative perspective on art in its varied forms and introducing the category of the entanglement of matter and meaning, derived from quantum physics, a non-antagonistic approach to drama and theatre is still possible. The argument that sees literature as a performative art, adopted by the author, provides additional support. This article shows how changes in the very notion of the text as well as in the ontological status of literature itself have had their effect on the transformations of beliefs and conceptions grounded in the vision of the humanities understood as “the textual world” to produce the concept of “entangled world” instead. This being the case, the author proposes to depart from the concept of “text” (no matter how restructured or redefined), abandon thinking in categories of network structures (even Latour’s actor-network’s theory), and discard dialectical or holistic approaches (even the theory of cognitive blending – “cognitive amalgams”) in favour of emergent “entanglement acts”, anamorphic perspective in art reception and synaesthetic discourses. By studying experiences related to performativity in the arts and discourses related to performance studies, the article goes to show the changes currently going on in the humanities and transforming them into the perfomative humanities in the process.
Bibliografia
Arbiszewski K., Splatając na nowo ANT. Wstęp do „Splatając na nowo to, co społeczne”, [w:] B. Latour, Splatając na nowo to, co społeczne. Wprowadzenie do teorii aktora-sieci, wstęp K. Arbiszewski, przekł. A. Derra, K. Arbiszewski, Kraków 2010.
Artaud A., Teatr i jego sobowtór, przekł. i wstęp J. Błoński, noty J. Błoński, K. Puzyna, Warszawa 1978.
Attridge D., Jednostkowość literatury, przeł. P. Mościcki, Kraków 2007.
Austin J.L., Jak działać słowami, [w:] J.L. Austin, Mówienie i poznawanie, przekł. B. Chwedeńczuk, Warszawa 1993.
Baggott J., Paradoks kota Schrödingera, [w:] J. Baggott, Teoria kwantowa, Warszawa 2013.
Bal M., Wędrujące pojęcia w naukach humanistycznych, przeł. M. Bucholc, Warszawa 2012.
Baluch W., Dramaturgia, [w:] Performatyka. Terytoria, pod red. E. Bal, D. Kosińskiego, Kraków 2017.
Błaszczak M., Ekrany i lustra w polskim dramacie współczesnym, Poznań 2009.
Błoński J., Wstęp, [w:] A. Artaud, Teatr i jego sobowtór, przekł. i wstęp J. Błoński, noty J. Błoński,. K. Puzyna, Warszawa 1978.
Burzyńska A., Dekonstrukcja, polityka i performatyka, Kraków 2013.
Butler J., Zapisy na ciele, wywrotowe odgrywanie, [w:] Teorie literatury XX wieku. Antologia, pod red. A. Burzyńskiej, M.P. Markowskiego, Kraków 2006.
Chaberski M., Doświadczenie (syn)estetyczne. Performatywne aspekty przedstawień site-specific, Kraków 2015.
Ciechowicz J., Ich troje. Telewizja jako osoba dramatu, [w:] Teatr-media-kultura, pod red. D. Fox, E. Wąchockiej, Katowice 2006.
Crary J., Zawieszenia percepcji. Uwaga, spektakl i kultura nowoczesna, przekł. Ł. Zaremba, I. Kurz, red. nauk. i posł. I. Kurz, Warszawa 2009.
Culler J., Literatura w teorii, przełożył M. Maryl, Kraków 2013.
Danto A.C., Po końcu sztuki. Sztuka współczesna i zatarcie się granic tradycji, przekł. M. Salwa, Kraków 2013.
Deleuze G., Różnica i powtórzenie, przekł. B. Banasiak i K. Matuszewski, Warszawa 1997.
Derrida J., Gorączka archiwum. Impresja freudowska, przełożył J. Momro, Warszawa 2016.
Derrida J., Prawda w malarstwie, przekł. i posł. M. Kwietniewska, Gdańsk 2003.
Derrida J., Ta dziwna instytucja zwana literaturą. Z Jacques’em Derridą rozmawia Derek Attridge, przeł. M.P. Markowski, „Literatura na Świecie” 1998, nr 11–12.
Dziadek A., Themerson i Schwitters, „Teksty Drugie” 2006, nr 4.
Eshelman R., Performatyzm, albo koniec postmodernizmu („American Beauty”), przeł. W. Szwebs, K. Hoffmann, „Przestrzenie Teorii” 2012, nr 17.
Faulstich W., Estetyka filmu. Badania nad filmem science fiction „Wojna światów” (1953/1954) Byrona Haskina, przekł. M. Kasprzyk, K. Kozłowski, przedm. i oprac. K. Kozłowski, Poznań 2017.
Fischer-Lichte E., Estetyka performatywności, tłum. M. Borowski, M. Sugiera, Kraków 2013.
Fischer-Lichte E., Performatywność, tłum. M. Borowski, M. Sugiera, Kraków 2018.
Foster P., Beckett and Zen. A Study of Dilemma in the Novels of Samuel Beckett, London 1989.
Foucault M., Powiedziane, napisane. Szaleństwo i literatura, wybór i oprac. T. Komendant, przeł. B. Banasiak, T. Komendant, M. Kwietniewska, A. Lewańska, M.P. Markowski, P. Pieniążek, posł. M.P. Markowski, Warszawa 1999.
Franczak E., Okołowicz S. Przeciw nicości: fotografie Stanisława Ignacego Witkiewicza, Kraków 1986.
Głowacki A., Archetyptura czasu, Kokazone 2013. , książka zapisana w postaci OR-kodów.
Goffman E., Analiza ramowa. Esej z organizacji doświadczenia, przeł. S. Burdziej, Kraków 2010.
Grabowski A., Dramatu-pisanie jako performans. Zeznanie sprawcy, [w:] Performans, performatywność, performer. Próby definicji i analizy krytyczne, pod red. E. Bal, W. Światkowskiej, Kraków 2013.
Grabowski A., Prawdziwy Dramat Teatru. O metateatrze i metadramacie Bogusława Schaeffera, Kraków 2017.
Grotowski J., Pierwszy wykład w Collège de France. Cytuję za: D. Kosiński, Performatyka. W(y)prowadzenia, Kraków 2016 (dokładne dane o tekście wykładu w przypisie 4 cytowanej książki).
Hejmej A., Estetyka intermedialności Stefana Themersona: („St.Francis The Wolf of Gubbio or Brother Francis` Lamb Chops”) „Pamiętnik Literacki” 2011, nr 102/3.
Ingold T., Rysowanie, pisanie i kaligrafia, „Teksty Drugie” 2015, nr 4.
Iser W., Apelatywna struktura tekstów. Nieokreśloność jako warunek oddziaływania prozy literackiej, przeł. M. Łukasiewicz, „Pamiętnik Literacki” 1980, z. 1.
Jauss H.R., Historia literatury jako prowokacja, przeł. M. Łukasiewicz, posł. K. Bartoszyński, Warszawa 1999.
Kosiński D., Performatyka. W(y)prowadzenia, Kraków 2016.
Kozłowski K., Przedmowa, [w:] W. Faulstich, Estetyka filmu. Badania nad filmem science fiction „Wojna światów” (1953/1954) Byrona Haskina, przekł. M. Kasprzyk, K. Kozłowski, przed. i oprac. K. Kozłowski, Poznań 2017.
Krajewska A., Dekonstrukcja jako problem estetyki (na przykładzie dramatycznego dyskursu Jacques`a Derridy), „Przestrzenie Teorii” 2006, nr 6.
Krajewska A., Doświadczenie dramatyczne a estetyka performatywna, „Ruch Literacki” 2006, nr 6.
Krajewska A., Dramatografia, „Przestrzenie Teorii” 2017, nr 27.
Krajewska A., Dramatyczna teoria literatury. Zarys problematyki, Poznań 2009.
Krajewska A., Poznanie dramatyczne, „Przestrzenie Teorii” 2004, nr 3–4.
Krajewska A., Przestrzenie performatywne, „Przestrzenie Teorii” 2015, nr 24.
Krajewska A., Różewicza sztuki splątane. Interpretacja performatywna, „Przestrzenie Teorii” 2014, nr 21.
Krajewska A., Splątanie literackie, „Przestrzenie Teorii” 2012, nr 17.
Krajewska A., „Zwrot dramatyczny” a literaturoznawstwo performatywne, „Przestrzenie Teorii” 2012, nr 17.
Krakowska J., Przesiedleni. Wstęp, [w:] Transfer! Teksty dla teatru. Antologia, red. J. Krakowska, Warszawa 2015.
Kraskowska E., O dramatycznych i „dramatopodobnych” utworach Stefana Themersona, [w:] Teatr i dramat polskiej emigracji 1939–1989, pod red. I. Kiec, D. Ratajczakowej, J. Wachowskiego, Poznań 1994.
Kubikowski T., Semantyczna Wampuka, „Teatr”, 1991, nr 10.
Kyzioł A., Kim w teatrze jest dramaturg. Trzecie oko, „Polityka” z 3.04.2009.
Kyzioł A., Pamięć absolutna, „Polityka” 2018, nr 28.
Lacoue-Labarthe Ph., Theatrum analyticum, [w:] Ph. Lacoue-Labarthe, Typografie, przekł. J. Momro, A. Zawadzki, wybór, oprac. i wstęp J. Momro, Kraków 2014.
Latour B., Dajcie mi laboratorium, a poruszę świat, przełożył K. Arbiszewski, „Teksty Drugie” 2009, nr 1–2.
Latour B., Splatając na nowo to, co społeczne. Wprowadzenie do teorii aktora-sieci, wstęp K. Arbiszewski, przekł. A. Derra i K. Arbiszewski, Kraków 2010.
Lehmann H.-Th., Teatr postdramatyczny, przeł. D. Sajewska, M. Sugiera, Kraków 2004.
Libura A., Amalgamaty kognitywne w sztuce, Kraków 2007.
Loxley J., Performativity, London–New York 2006.
Loxley J., Performatywność i teoria performansu, tłum. M. Borowski, M. Sugiera, „Didaskalia” 2012, nr 101.
Malabou C., Plastyczność u zmierzchu pisma. Dialektyka, destrukcja, dekonstrukcja, przekł. P. Skalski, Warszawa 2018.
McKenzie J., Performuj albo… Od dyscypliny do performansu, wstęp i przekł. T. Kubikowski, Kraków 2011.
Miller J.H., Linia, przekład K. Hoffmann, „Przestrzenie Teorii” 2006, nr 6.
Miller J.H., O literaturze, Poznań 2014.
Mitchell W.J.Th., Czego chcą obrazy? Pragnienia przedstawień, życia i miłości obrazów, przeł. Ł. Zaremba, Warszawa 2015.
Nycz R., Kultura jako czasownik. Sondowanie nowej humanistyki, Warszawa 2017.
Performans, performatywność, performer. Próba definicji i analizy krytyczne, pod red. E. Bal, W. Światkowskiej, Kraków.
Performatyka. Terytoria, pod red. E. Bal, D. Kosińskiego, Kraków 2017.
Phelan P., Introduction: The ends of performance, [w:] The Ends of Performance, eds. P. Phelan, J. Lane, London-New York 1998.
Schechner R., Performatyka, przekł. T. Kubikowski, Wrocław 2006.
Shusterman R., Myślenie ciała. Eseje z zakresu somaestetyki, Kraków 2016.
Skwarczyńska S., Zagadnienie dramatu, [w:] Problemy teorii dramatu i teatru, wybór i oprac. J. Degler, Wrocław 1988 [pierwodruk „Przegląd Filozoficzny” 1949, z. 1–2, s. 102–126].
Tajemnica „Las Meninas”, antologia tekstów, wybór i red. A. Witko, Kraków 2006.
Tylor D., Performans, przekł. M. Borowski, M. Sugiera, Kraków 2018.
Wachowski J., O modnych słowach na „p” albo w obronie Barona Münchhausena, „Dialog” 2012, nr 9.
Wachowski J., Performans, Gdańsk, 2011.
Wachowski J., Performer, performans, performatywność, czyli o miejscu performatyki w badaniach teatrologicznych, [w:] Performans, performatywność, performer. Próba definicji i analizy krytyczne, pod red. E. Bal, W. Światkowskiej, Kraków 2013.
Witkiewicz S.I., Gyubal Wahazar, czyli na przełęczach bezsensu. Nieeuklidesowy dramat w czterech aktach/Vahazar or on the Uplands of Absurdity. Non-Euclidean Drama in Four Acts, przekł. C. Winiewska, adaptacja P. Fetherson, pod red. E. Sataleckiej we współpracy z M. Sady i M. Średniawą, projekt zespołu studentów PJATK, Warszawa 2017.
Worthen B.W, Między literaturą a przedstawieniem, tłum. M. Borowski, M. Sugiera, Kraków 2013.
Ziomek J., Projekt wykonawcy w dziele literackim a problemy genologiczne, [w:] Problemy odbioru i odbiorcy, pod red. T. Bujnickiego i J. Sławińskiego, Wrocław 1977 .
Żeromska E., Maska na japońskiej scenie. Od pradziejów do powstania teatru nō. Historia japońskiej maski i związanej z nią tradycji widowiskowej, Warszawa 2003.
Życzyński H., Teoria dramatu, Cieszyn 1922.
Licencja
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie „Przestrzeniach Teorii” są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie „Przestrzeniach Teorii” udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalą na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-NC-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Autorzy, którzy wykorzystują w swoim tekście cudze utwory (np. ilustracje, fotografie) proszeni są o dostarczenie do redakcji czasopisma zgodę na publikację od uprawnionych podmiotów.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych po 2015 roku „Przestrzeniach Teorii” tylko w calach niekomercyjnych, pod następującymi warunkami:
- uznanie autorstwa - obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem, informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
- bez tworzenia utworów zależnych - utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2015 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).