Jak cytować
Abstrakt
The article concerns the theme of extermination of the mentally ill and handicapped in Polish literature. It outlines the basic facts regarding this crime perpetrated by the Nazis and indicates how Polish literature reacted to it. There are few works which deal with this crime. Writers (and historians) probably considered the extermination of the mentally ill to be a fact of insignificance compared to other Nazi crimes, or knew little about it. Thus Polish literature treats it incidentally, by entering it in another, more extensive or “more important” issue (the extermination of the Jews, the extermination of the Polish population), or treats it as an occasion to take up “more fundamental” (ideological) problems. The article analyzes famous works, Stanisław Lem’s novel Hospital of the Transfiguration and Andrzej Bursa’s poem The liquidation of the mentally ill in Kobierzyn by the Germans, and less known texts: Piotr Matywiecki’s poem *** [Dragged into the sun….] and Anna Dziewit-Meller’s novel Mount Taygetus.
Bibliografia
Aly G., Obciążeni. „Eutanazja” w nazistowskich Niemczech, przeł. V. Grotowicz, Wołowiec 2015.
Baader G., Dlaczego musimy nadal prowadzić badania nad narodowosocjalistyczną »eutanazją«, przeł. M. Koszutska, [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. T. Nasierowski, G. Herczyńska, D.M. Myszka, Warszawa 2012.
Bałżewska K., Czarny wariant „Bildung”. O relacjach między „Czarodziejską górą” Thomasa Manna a „Szpitalem Przemienienia” Stanisława Lema, „Pamiętnik Literacki” 2012, z. 1.
Batawia S., Zagłada chorych psychicznie, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce”, t. 3 (1947).
Bieńczyk M., Tworki, Warszawa 1999.
Bischof Clemens August Graf von Galen. Akten, Briefe und Predigten 1933–1946, oprac. P. Löffler, t. 2, Mainz 1988.
Black E., Wojna przeciw słabym. Eugenika i amerykańska kampania na rzecz stworzenia rasy panów, przeł. H. Jankowska, Warszawa 2004.
Borowski T., Siedem triumfów sprawiedliwości, „Nowiny Literackie” 1948, nr 32.
Buchenwald Concentration Camp 1937–1945. A Guide to the Permanent Historical Exhibition, oprac. H. Stein, Göttingen 2004.
Budrowska K., Literatura i pisarze wobec cenzury PRL 1948–1958, Białystok 2009.
Bursa A., Likwidacja zakładu dla umysłowo chorych w Kobierzynie przez Niemców, [w:] A. Bursa, Utwory wierszem i prozą, wybrał, oprac. i wstępem poprzedził S. Stanuch, Kraków 1973.
Chrostowski W., Zapomniany holocaust. Rzecz o zagładzie Cyganów, [w:] Auschwitz – oczyszczanie pamięci, zebr. i oprac. W. Chrostowski, Warszawa 2001.
Cobb H.V., Mittler P., Zasadnicze różnice między upośledzeniem umysłowym a chorobą psychiczną, przeł. A. Firkowska-Mankiewicz, Warszawa 1993.
Dziewit-Meller A., Góra Tajget, Warszawa 2016.
Ficowski J., Cyganie na polskich drogach, wyd. 2 popr. i rozszerz., Kraków 1965.
Friedlander H., The origins of Nazi genocide. From euthanasia to the final solution, Chapel Hill 1995.
Gajewska A., Zagłada i gwiazdy. Przeszłość w prozie Stanisława Lema, Poznań 2016.
Gawin M., Rasa i nowoczesność. Historia polskiego ruchu eugenicznego (1880–1952), Warszawa 2003.
The German New Order in Poland, London [1942].
Heger H. [właśc. H. Neumann], Die Männer mit dem rosa Winkel. Der Bericht eines Homosexuellen über seine KZ-Haft von 1939–1945, Hamburg 1972.
Hohendorf G., Zagłada chorych psychicznie na Wschodzie – przykład białoruskiego Mogilewa, [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. T. Nasierowski, G. Herczyńska, D.M. Myszka, Warszawa 2012.
Hojan A., Munro C., Techniki Zagłady w nazistowskich akcjach eutanazyjnych na terenie Kraju Warty (1939–1940), [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. T. Nasierowski, G. Herczyńska, D.M. Myszka, Warszawa 2012.
Issajewicz W., Losy Państwowego Zakładu dla umysłowo i nerwowo chorych w Kobierzynie z czasów okupacji i po przełomie, „Przegląd Lekarski” 1945, nr 6.
Issajewicz W., Losy Państwowego Zakładu dla umysłowo i nerwowo chorych w Kobierzynie z czasów okupacji i za ostatnie miesiące, „Rocznik Psychiatryczny” 1949, nr 1.
Jaroszewski Z., Zagłada chorych psychicznie w Polsce w latach wojny. W pięćdziesięciolecie zbrodni, [w:] Zagłada chorych psychicznie w Polsce 1939–1945, red. Z. Jaroszewski, Warszawa 1993.
Jarzębski J., Skalpel i mózg, [w:] S. Lem, Szpital Przemienienia, Warszawa 2008.
Jasieński B., Futuryzm polski (bilans), „Zwrotnica” 1923, nr 6.
Kąkolewski K., Co u pana słychać?, Warszawa 1975.
Kiełkowski R., Zagłada chorych szpitala psychiatrycznego w Kobierzynie, „Przegląd Lekarski” 1967, nr 1.
Kiełkowski R., Zbrodnia niemiecka w Zakładzie Psychiatrycznym w Kobierzynie, Warszawa 1949.
Kocborowo. Krajowy Zakład Psychiatryczny, oprac. I. Sławińska, F. Ścigała, [w:] Zagłada chorych psychicznie w Polsce 1939–1945, red. Z. Jaroszewski, Warszawa 1993.
Kozikowski E., Jerzy Jankowski, [w:] E. Kozikowski, Łódź i pióro. Wspomnienia o pisarzach pochodzących z Łodzi bądź z Łodzią związanych, Łódź 1972.
Kuryluk E., Norma – zabobon – getto – „eutanazja”. Pożegnajmy raz na zawsze drzwi bez klamek, [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. T. Nasierowski, G. Herczyńska, D.M. Myszka, Warszawa 2012.
Kwiatkowski J., Wielkość i upadek „Czasu nieutraconego”, „Twórczość” 1957, nr 8.
Leidinger F., Forpoczta ludobójstwa, przeł. M. Koszutska, [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. T. Nasierowski, G. Herczyńska, D.M. Myszka, Warszawa 2012.
Leidinger F., wypow., przeł. M. Koszutska, [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. T. Nasierowski, G. Herczyńska, D.M. Myszka, Warszawa 2012.
Lem S., Biblioteka XX wieku, Kraków 1986.
Lem S., Czas nieutracony. I. Szpital przemienienia. II. Wśród umarłych. III. Powrót, Kraków 1955.
Lem S., Człowiek z Hiroshimy, „Żołnierz Polski” 1947, nr 27, 28, 29 i 30.
Lem S., Głos Pana, Warszawa 1968.
Lem S., Miasto atomowe, „Żołnierz Polski” 1947, nr 14, 15, 16 i 17.
Lem S., Placówka, „Kuźnica” 1946, nr 6.
Lem S., Prowokacja, Kraków–Wrocław 1984.
Lem S., Szpital Przemienienia, [w:] S. Lem, Czas nieutracony. I. Szpital przemienienia. II. Wśród umarłych. III. Powrót, Kraków 1955.
LeZotte A.C., T4. A Novel in Verse, Boston 2008.
Mathematik im Dienste der nationalpolitischen Erziehung. Mit Anwendungsbeispielen aus Volkswissenschaft, Geländekunde und Naturwissenschaft. Ein Handbuch für Lehrer, red. A. Dorner, Frankfurt am Main 1935.
Matywiecki P., *** [Wywleczeni na słońce…], [w:] P. Matywiecki, Ta chmura powraca, Kraków 2005.
Melkowski S., Pierwszy Lem – po latach, „Twórczość” 1966, nr 8.
Mirga A., Holokaust i eksterminacja Romów w okresie II wojny światowej: o godne miejsce wśród ofiar, [w:] O Romach w Polsce i w Europie. Tożsamość, historia, kultura, edukacja, pod red. P. Borka, Kraków 2009.
Mitscherlich A., Mielke F., Nieludzka medycyna. Dokumenty procesu norymberskiego przeciwko lekarzom, [przeł. A. Bukowczyk], Warszawa 1963.
Montague P., Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady, przeł. T.S. Gałązka, Wołowiec 2014.
Morawiec A., Coś z niczego? „Profesor Spanner” (raz jeszcze), „Narracje o Zagładzie” 2016, nr 2.
Morawiec A., Holokaust i postmodernizm. O „Tworkach” Marka Bieńczyka, [w:] A. Morawiec, Literatura w lagrze, lager w literaturze. Fakt – temat – metafora, Łódź 2009.
Najodważniejsi byli zawsze Świadkowie Jehowy. Prześladowania i sprzeciw Świadków Jehowy w okresie reżimu hitlerowskiego, oprac. H. Hesse, przeł. A. Boczek i J. Boczek, Wrocław 2006.
Nałkowska Z., Profesor Spanner, [w:] Z. Nałkowska, Medaliony, Warszawa 1946.
Nasierowski T., Eksterminacja osób chorych psychicznie w okupowanej Polsce, [w:] Medycyna w cieniu nazizmu, red. M. Musielak i K.B. Głodowska, Poznań 2015.
Nasierowski T., Trzeba nieść tę noc… Dlaczego i jak upamiętnić ofiary tanazji, przewrotnie zwanej eutanazją, [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. T. Nasierowski, G. Herczyńska, D.M. Myszka, Warszawa 2012.
Nasierowski T., Zagłada osób z zaburzeniami psychicznymi w okupowanej Polsce. Początek ludobójstwa, Warszawa 2008.
Olusoga D., Erichsen C.W., Zbrodnia Kajzera, przeł. P. Tarczyński, Warszawa 2012.
Ossendowski A., Zbrodnie niemieckie w stosunku do umysłowo chorych w szpitalu psychiatrycznym w Chełmie Lubelskim, „Rocznik Psychiatryczny” 1949, nr 1.
Papusza [właśc. B. Wajs], Pieśni mówione, wyboru dokonał, przeł. i wstępem opatrzył J. Ficowski, Łódź 1973.
Perechodnik C., Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, oprac., posł., przypisy D. Engel, Warszawa 2004.
Peukert D.J.K., Codzienność i barbarzyństwo. O normalności Trzeciej Rzeszy, [w:] Nazizm. Trzecia Rzesza a procesy modernizacji, wybór i oprac. H. Orłowski, przeł. M. Tomczak, Poznań 2000.
Pietrowicz A., Opieka medyczna nad ludnością polską w okupowanej Wielkopolsce w świetle dokumentów i wydawnictw Departamentu Informacji i Prasy Delegatury Rządu na Kraj z lat 1942–1944, [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. T. Nasierowski, G. Herczyńska, D.M. Myszka, Warszawa 2012.
Pitsios Th.K., Ancient Sparta – Research Program of Keadas Cavern, „Bulletin der Schweizerischen Gesellschaft für Anthropologie. Bulletin de la Société Suisse d’Anthropologie” 2010, z. 1–2.
Plant R., The Pink Triangle. The Nazi Qar against Homosexuals, New York 1986.
Plutarch, Likurg, [w:] Plutarch, Żywoty równoległe, przeł. i wstępem poprzedził K. Korus, przypisami i koment. opatrzyli L. Trzcionkowski i K. Korus, t. 1, Warszawa 2004.
Poe E.A., System doktora Smoły i profesora Pierza, przeł. S. Wyrzykowski, [w:] E.A. Poe, Opowiadania, Wrocław 1996.
Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa. Lata wojny 1939–1945, materiały zebrali i oprac. C. Czubryt-Borkowski, J. Michasiewicz, wyd. 3 rozszerz. i uzup., Warszawa 1980.
Pużyński S., Choroba psychiczna – kłopoty z definicją oraz miejscem w diagnostyce i regulacjach prawnych, „Psychiatria Polska” 2007, nr 3.
Rector F., The Nazi Extermination of Homosexuals, New York 1981.
Schafft G.E., Od rasizmu do ludobójstwa. Antropologia w Trzeciej Rzeszy, przeł. T. Bałuk-Ulewiczowa, Kraków 2006.
Schmidt H., Die Gerettete Freude. Eines jungen Menschen Zeit 1925–1945, Potsdam 2001.
Schmuhl H.-W., Zreformowana psychiatria a masowa zagłada, [w:] Nazizm. Trzecia Rzesza a procesy modernizacji, wybór i oprac. H. Orłowski, przeł. M. Tomczak, Poznań 2000.
Sem-Sandberg S., De utvalda, Stockholm 2014.
[Shaw B.], Prefaces by Bernard Shaw, London 1934.
Sterkowicz S., Nieludzka medycyna. Lekarze w służbie nazizmu, Warszawa 2007.
Szczepkowska E., Doświadczenie inicjacji w autobiograficznej i realistycznej prozie Lema, [w:] Z problemów prozy. Powieść inicjacyjna, pod red. W. Gutowskiego i E. Owczarz, Toruń 2003.
Taborska H., „Dokąd nas zabieracie?” – dzieła sztuki publicznej upamiętniające chorych psychicznie zgładzonych w czasie II wojny światowej, [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. T. Nasierowski, G. Herczyńska, D.M. Myszka, Warszawa 2012.
Tako rzecze… Lem. Ze Stanisławem Lemem rozmawia Stanisław Bereś, wyd. 2 popr. i poszerz., Kraków 2002.
Ternon Y., Helman S., Eksterminacja chorych psychicznie w III Rzeszy. Od teoretyków narodowosocjalistycznych do praktyków z SS, przeł. E. Baumritter, Warszawa 1974.
Thaidigsmann K., Mechanisms of dissociation: Auschwitz and Hiroshima in the fictional writing of Stanisław Lem, [w:] Images of rupture between East and West. The Perception of Auschwitz and Hiroshima in Eastern European arts and media, red. U. Heftrich i in., Heidelberg 2016.
Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924–1944, Toruń 2003.
Wardzyńska M., Akcja „Inteligencja” i eksterminacja pacjentów szpitali psychiatrycznych na ziemiach polskich włączonych do III Rzeszy, [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. T. Nasierowski, G. Herczyńska, D.M. Myszka, Warszawa 2012.
Wasowski J., Z galerii ludzi niezwykłych, „Kurier Codzienny” 1946, nr 219.
Wiercińska M., Wierciński E., Korespondencja 1925–1944. Listy z lat 1925-1944, red. i oprac. M. Piekut, Warszawa 2013.
Wierciński E., Gałązki akacji, „Twórczość” 1947, z. 1.
Wierciński E., Notatki i teksty z lat 1921–55, wybór i red. A. Cichocka, Wrocław 1991.
Wołk M., Poezja i historia, „Polonistyka” 2004, nr 1.
Z pierwszej linii frontu, [red. K.M. Pospieszalski; właśc. A. Rogalski], Warszawa 1943.
Zaremba Bielawski M., Higieniści. Z dziejów eugeniki, przeł. W. Chudoba, Wołowiec 2011.
Zbrodnie niemieckie w stosunku do umysłowo chorych w Polsce (Dane z zakładów psychiatrycznych). Praca zbiorowa, „Rocznik Psychiatryczny” 1949, nr 1.
Licencja
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie „Przestrzeniach Teorii” są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie „Przestrzeniach Teorii” udzielają Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalą na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-NC-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Autorzy, którzy wykorzystują w swoim tekście cudze utwory (np. ilustracje, fotografie) proszeni są o dostarczenie do redakcji czasopisma zgodę na publikację od uprawnionych podmiotów.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych po 2015 roku „Przestrzeniach Teorii” tylko w calach niekomercyjnych, pod następującymi warunkami:
- uznanie autorstwa - obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem, informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, DOI) oraz samej licencji;
- bez tworzenia utworów zależnych - utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2015 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).