Abstrakt
Zasadniczym problemem badawczym, jakim poświęcono prezentowane uwagi, jest zagadnienievidentyfikacji i obecności na Pomorzu struktur osadniczych określanych w literaturze archeologicznej jako grody kultowe. Charakterystyce poddano cechy konstrukcyjne oraz zarejestrowane w obszarach zamkniętych pierścieniem wałów źródła wykopaliskowe mogące podważać osadnicze i/lub militarne przeznaczenie grodów. Do tych ostatnich zaliczono słabo czytelną warstwę kulturową (lub jej brak) i obecność obiektów i/lub zabytków mogące wskazywać na czasowy, a w związku z tym nieutylitarny charakter pobytu w ich obrębie grup ludzkich. Wyznaczone kryteria zaobserwowano na kilkunastu grodziskach pomorskich, które poddano możliwe dokładnej analizie. W jej wyniku dokonano dalszych spostrzeżeń pozwalających na hipotetyczne włączenie niektórych z badanych grodzisk do korpusu obiektów mogących mieć związek z realizacją potrzeb kultowo-obrzędowych.Bibliografia
Adamczewski J. 2005, Młynarstwo magiczne, Wrocław, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
Banaszkiewicz J. 1986a, Jedność porządku przestrzennego, społecznego i tradycji początków ludu (Uwagi w urządzeniu wspólnoty plemienno-państwowej u Słowian), Przegląd Historyczny 77/3, ss. 445-466.
Banaszkiewicz J. 1986b, Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bielowski A. (wyd.) 1872a, Ebbonis vita Ottonis episcopi babenbergensis, w: Monumenta Poloniae Historica. Pomniki dziejowe Polski, t. 2, Lwów, wydane nakładem autora, s. 32-70.
Adamczewski J. 2005, Młynarstwo magiczne, Wrocław, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
Banaszkiewicz J. 1986a, Jedność porządku przestrzennego, społecznego i tradycji początków ludu (Uwagi w urządzeniu wspólnoty plemienno-państwowej u Słowian), Przegląd Historyczny 77/3, ss. 445-466.
Banaszkiewicz J. 1986b, Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bielowski A. (wyd.) 1872a, Ebbonis vita Ottonis episcopi babenbergensis, w: Monumenta Poloniae Historica. Pomniki dziejowe Polski, t. 2, Lwów, wydane nakładem autora, s. 32-70.
Bielowski A. 1987b, Monachi Priefliengensis vita Ottonis episcopi babenbergensis, w: Monumenta Poloniae Historica. Pomniki dziejowe Polski, t. 2, Lwów, wydane nakładem autora, s. 128-139.
Biermann F. 2015, Slavic Strongholds South of the Baltic at War, w: R. Atzbach, L.M.S. Jensen i L.P. Lauritsen (red.), Castles at War, Bonn, Dr. Rudolf Habelt Gmbh, s. 39-58.
Boháčova I., Frolík J. 1991, Nové archeologické prameny o počátky pražského hradu, Archeologické Rozhledy 43, s. 562-576.
Brather S. 2001, Archäologie der westlichen Slawen. Siedlung, Wirtschaft und Gesellschaft im früh- und hochmittelalterlichen Ostmitteleuropa, Berlin, Walter De Gruyter.
Buko A. 2012, Główne cezury i wyznaczniki zmian społeczno-kulturowych na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu (zarys problematyki badawczej), w: T. Gralak (red.), Rytm przemian kulturowych w pradziejach i średniowieczu, Biskupin-Wrocław, Wydawnictwo PAN, s. 337-373.
Chudziak W. 2014, Wczesnośredniowieczne osadnictwo Pojezierza Zachodniopomorskiego w najnowszych badaniach ośrodka toruńskiej archeologii – nowe pytania, stare problemy, w: H. Paner, M. Fudziński i W. Świętosławski (red.), Pomorze we wczesnym średniowieczu w świetle źródeł archeologicznych. Historia, stan aktualny i potrzeby badań, Gdańsk, Muzeum Archeologiczne, s. 19-32
Chudziak W. 2015, Rzeki w krajobrazie przyrodniczo-kulturowym wczesnośredniowiecznych Słowian pomorskich, w: S. Moździoch, K. Chrzan (red.), O rzece i wodzie w życiu codziennym człowieka średniowiecza (Spotkania Bytomskie VIII), Wrocław, IAiE PAN, s. 29-51.
Chudziak W., Kaźmierczak R., Niegowski J. 2007, Niektóre problemy badawcze wczesnośredniowiecznych miejsc kultu przy śródlądowych akwenach jeziornych na Pomorzu Środkowym, w: L. Bakalarska (red.), Materiały Konferencji Konserwatorstwa Archeologicznego zorganizowanej przez Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego. Jurata (8-20 V 2005), Wigry (28-30 IX 2005), Krynica (30 XI – 3 XII), Warszawa, s. 257-270.
Chudziak W. 2009, Z badań nad wczesnośredniowiecznym zespołem osadniczym w Żółtem (gmina Drawsko Pomorskie) (lata 2006-2007), w: A. Janowski, K. Kowalski i S. Słowiński (red.), XVI Sesja Pomorzoznawcza, Szczecin 22-24.11.2007 r., część I: od epoki kamienia do okresu wczesnośredniowiecznego (Acta Archaeologica Pomoranica III), Szczecin, SNAP, Muzeum Narodowe w Szczecinie, Muzeum w Stargardzie, s. 367-382.
Chudziak W., Kaźmierczak R., Niegowski J., Ważny T. 2009, Ze studiów nad genezą wczesnośredniowiecznych mostów na obszarze Pomorza, Przegląd Archeologiczny 57, s. 99-131.
Ciszewski S. 1903, Ognisko. Studyum etnologiczne, Kraków, Akademia Umiejętności.
Cnotliwy E. 1982, Białogard. Gród wczesnopolski, Koszalin, Muzeum Okręgowe w Koszalinie.
Cnotliwy E. 1999, Białogard i okolice we wczesnym średniowieczu, w: B. Polak red., Białogard 1299-1999. Studia z dziejów miasta, Koszalin, Muzeum Okręgowe w Koszalinie, s. 71-93.
Cnotliwy E., Nawrolski T. 1979, Grodziska wczesnośredniowieczne na Ziemi Pyrzyckiej, „Slavia Antiqua” 26, s. 143-238.
Członkowski D. 1967, Sprawozdania z ratowniczych badań archeologicznych na terenie Żydowa pow. Sławno w rejonie powstającej elektrowni wodnej w lecie 1966 roku, w: H. Janocha i F. Lachowicz (red.), Sprawozdania z badań archeologicznych prowadzonych na terenie województwa koszalińskiego w 1966 roku, Koszalin, Muzeum w Koszalinie, s. 43-47.
Członkowski D. 1969 Badania wykopaliskowe grodziska Stare Borne, pow. Koszalin, „Wiadomości Archeologiczne” 34, s. 421-434.
Deptuła C. 2001, Metropolis. Z zagadnień mitu genezy stolic w Europie słowiańskiej, „Roczniki Humanistyczne” 49/2, s. 5-45.
Detelić M., Ilić M. 2006, Beli Grad. Poreklo epske formule i slovenskog toponima, Beograd Srpska Akademija Nauka i Umetnosti.
Długosz J. 1876, Jana Długosza Dziejów polskich ksiąg dwanaście, t. 1, Kraków, wydane nakładem Aleksandra Przeździeckiego.
Dostal B. 1975, Břeclav-Pohansko. Velkomoravsky velmožsky dvorec, Brno, Universita J.E. Purkyně.
Dulinicz M. 2000, Miejsca, które rodzą władzę (najstarsze grody słowiańskie na wschód od Wisły), w: S. Moździoch (red.), Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu (Spotkania Bytomskie 4), Wrocław, Wydawnictwo IAiE PAN, s. 85-98.
Dulinicz M. 2001, Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej. Studium archeologiczne, Warszawa, Wydawnictwo IAiE PAN.
Dulinicz M. 2014, Istotne problemy archeologii Pomorza (VI-IX wiek) w świetle najnowszych badań i publikacji, w: H. Paner, M. Fudziński i W. Świętosławski red., Pomorze we wczesnym średniowieczu w świetle źródeł archeologicznych. Historia, stan aktualny i potrzeby badań, Gdańsk, Muzeum Archeologiczne, s. 11-17.
Filipowiak W. 1967, Słowiańskie miejsca kultowe Pomorza Zachodniego w świetle badań archeologiczno-toponomastycznych, „Przegląd Zachodniopomorski” 5, s. 5-15.
Frolík J., Smetánka Z. 1997, Archeologie na pražském hradě, Praha, Paseka.
Gieysztor A. 1982, Mitologia Słowian, Warszawa, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe.
Golema M. 2007, Medieval Saint Ploughmen and Pagan Slavic Mythology, “Studia Mythologica Slavica” 10,ss. 155-177.
Gołębiowski Ł. 1830, Lud polski i jego zwyczaje i zabobony, t. 1, Warszawa, Drukarnia A. Gałęzowskiego i Spółki.
Grodecki R. (wyd.) 1989, Anonim tzw. Gall, Kronika polska, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, Ossolineum.
Hensel W. 1948, Wstęp do studiów nad osadnictwem Wielkopolski wczesnohistorycznej, Poznań, Polskie Towarzystwo Prehistoryczne.
Kajkowski K. 2017a, Obrzędowość religijna Pomorzan we wczesnym średniowieczu. Studium archeologiczne, Szczecin. Maszynopis pracy doktorskiej w posiadaniu autora.
Kajkowski K. 2017b, O wolińskiej kącinie raz jeszcze, „Materiały Zachodniopomorskie” 12/1, s. 239-245.
Kajkowski K., Kuczkowski A., Drozd-Lipińska A. w druku, Kompleks wczesnośredniowiecznych cmentarzysk kurhanowych w obrębie gruntów wsi Jabłończ Wielki (powiat Bytów, województwo pomorskie), Materiały Zachodniopomorskie”.
Kara M. 2009, Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne, Poznań, Wydawnictwo IAiE PAN.
Kaźmierczak R., Kowalewska B., Niegowski J. 2011, Wyniki badań archeologicznych na stanowiskach w Bobięcinie (st. 3) i Świerczewie (st. 1) w latach 2008-2009, w: M. Fudziński i H. Paner (red.), XVII Sesja Pomorzoznawcza, t. 1. Od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza, Gdańsk, Muzeum Archeologiczne, s. 463-469.
Kiersnowski R. 1955, „Kłodona” – Kłodzień, wczesnośredniowieczna osada pomorska, „Studia Wczesnośredniowieczne” 3, s. 87-137.
Klanica Z. 1986, Religion und Kult, ihr Reflex in archäologischen Quellen, w: J. Poulík i B. Chropovský (red.), Grossmähren und die Anfänge der tschechoslowakischen Staatlichkeit, Praha, Academia, ss. 148-149.
Knoop O. 1926, Volkssagen, Erzählungen und Schwänke aus dem Kreise Dramburg, Köslin, Hendess.
Kobyliński Z. 1997, Settlement Structures in Central Europe at the Beginning of the Middle Ages, w: P. Urbańczyk (red.), Warszawa, Wydawnictwo IAiE PAN, s. 97-114.
Kola A., Wilke G. 2006, Wczesnośredniowieczne mosty na ziemiach polskich – stan i potrzeby badań, w: W. Chudziak, S. Moździoch (red.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później, Toruń-Wrocław-Warszawa, Wydawnictwo Naukowe UMK, s. 151-173.
Kolenda J. 2009, Odkrycia w warowni Milicz, „Archeologia Żywa” 44, s. 18-22.
Kowalski A.P. 2011, „Swojskość” i „obcość” w kosmologicznych i socjomorficznych wyobrażeniach dawnych Słowian, w: M. Brzostowicz, M. Przybył, J. Wrzesiński (red.), Swoi i obcy w kulturze średniowiecza. Wykłady popularno-naukowe zorganizowanej w ramach VII Festiwalu Kultury Słowiańskiej i Cysterskiej w Lądzie nad Wartą w dniach 18-19 czerwca 2011 roku, Poznań-Ląd, Fundacja „Unia Nadwarciańska”, Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, Starostwo Powiatowe w Słupcy, s. 15-30.
Kowalski A.P. 2013, Mit a piękno. Z badań nad pochodzeniem sztuki, Bydgoszcz, Oficyna Wydawnicza Epigram.
Kujawska A. 2012, Pozamilitarne funkcje grodów wczesnośredniowiecznych na przykładzie Pomorza. Aspekt użytkowy i sfera symboliki, w: W. Świętosławski (red.), Ze studiów nad wczesnośredniowiecznym Pomorzem, red. Łódź, Wydawnictwo UŁ, s. 127-161.
Kurnatowska Z. 1997, Badania nad początkami państwa polskiego. Próba bilansu, „Slavia Antiqua” 38, s. 25-38.
Kurnatowska Z., Kara M. 2010, Wczesnopiastowskie regnum – jak powstało i jaki miało charakter? Próba spojrzenia od strony źródeł archeologicznych, „Slavia Antiqua” 51, s. 23-96.
Leciejewicz L. 1989, Słowianie Zachodni. Z dziejów tworzenia się średniowiecznej Europy, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Lurker M. 1972, Der Kreis als imago mundi, “Das Münster” 25, s. 297-314.
Łosiński W. 1972, Początki wczesnośredniowiecznego osadnictwa grodowego w dorzeczu dolnej Parsęty (VII-X/XI w.), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wydawnictwo PAN.
Łosiński W. 1981/1982, Struktura terytorialno-polityczna Pomorza w XI stuleciu w świetle archeologii, „Slavia Antiqua” 28, s. 113-125.
Łosiński W. 1988, Zur Besiedlungdynamik Pommerns im frühen Mittelater (6.-11. Jh.), „Slavia Antiqua” 31, s. 1-22.
Łosiński W. 2003, Początki wczesnośredniowiecznego Szczecina, w: E. Cnotliwy, T. Galiński, E. Wilgocki (red.), Res et fontes. Księga jubileuszowa dr. Eugeniusza Cnotliwego, Szczecin, Wydawnictwo SNAP, s. 69-78. 2008, Pomorze Zachodnie we wczesnym średniowieczu. Studia archeologiczne, Poznań, Wydawnictwo IAiE PAN.
Łosiński W., Olczak J., Siuchniński K. 1971, Źródła archeologiczne do studiów nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym na terenie województwa koszalińskiego, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM.
Łęga W. 1929, Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu na podstawie wykopalisk, cz. 1, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu 35, s. 153-446.
Margul T. 1987, Religie jako święte przekazy. Repetytorium z teorii i fenomenologii religii dla studentów wyższych lat kierunku religioznawstwa, Kraków, Wydawnictwo UJ.
Mencej M. 2013, Simbolika obredov cirkumambulacije v tradicijskih skupnostih, „Studia Mythologica Slavica” 16, s. 125-148.
Moździoch S. 2013, Życie codzienne średniowiecznego Polaka w świetle odkryć archeologicznych czyli rozpaczliwa próba udowodnienia, że nam dzisiaj żyje się lepiej, w: M. Brzostowicz, M. Przybył, J. Wrzesiński (red.), Wioski i parafie w średniowieczu. Wykłady popularno-naukowe zorganizowane w ramach IX Festiwalu Kultury Słowiańskiej i Cysterskiej w Lądzie nad Wartą w dniach 8-9 czerwca 2013 roku, Poznań-Ląd, Stowarzyszenie „Unia Nadwarciańska”, Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, Starostwo Powiatowe w Słupcy, s. 104-128.
Niesyty M., Hoppel P. 1998, Konstrukcje obronne wczesnośredniowiecznego grodziska we Wrześnicy, stan. 7, gm. Sławno, woj. Słupskie, w: M. Dworaczyk, P. Krajewski i E. Wilgocki (red.), XII Konferencja Pomorzoznawcza (Acta Archaeologica Pomoranica I), Szczecin, Wydawnictwo SNAP, s. 167-176.
Olczak J., Siuchniński K. 1968, Źródła archeologiczne do studiów nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym na terenie województwa koszalińskiego, t. 2, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM.
Olczak J. 1970, Źródła archeologiczne do studiów nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym na terenie województwa koszalińskiego, t. 3, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM.
Olczak J. 1971, Źródła archeologiczne do studiów nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem na terenie województwa koszalińskiego, t. 4, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM.
Olczak J. 1985, Źródła archeologiczne do studiów nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym na terenie województwa słupskiego, t. 1, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM.
Olczak J. 1989, Źródła archeologiczne do studiów nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym na terenie województwa słupskiego, t. 2, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM.
Perlbach A. (wyd.) 1882, Pommerellisches Urkundenbuch (PUB), Gdańsk, brak wydawcy.
Porzeziński A. 2006, Archeologiczne badania ratownicze na stanowisku 3 w Pyrzycach, woj. zachodniopomorskie w 1993 roku, Materiały Zachodniopomorskie, Nowa Seria 2/3, s. 271-358.
Porzeziński A., Garczyński W. 2006, Archeologiczne badania rozpoznawcze w Kamieniu Pomorskim w 1958 roku, Materiały Zachodniopomorskie, Nowa Seria t. 2/3, s. 177-269.
Rączkowski W. 1998, Między programem a przypadkiem: badania osadnictwa w dorzeczu środkowej Wieprzy, w: M. Dworaczyk, P. Krajewski, E. Wilgocki (red.), XII Sesja Pomorzoznawcza, Szczecin 23-24 października 1997 r. Materiały (Acta Archaeologica Pomoranica I), Szczecin, SNAP, Muzeum Narodowe w Szczecinie, Muzeum w Stargardzie, s. 157-166.
Rączkowski W. 2008, Antropogeniczne formy krajobrazowe powstałe w pradziejach i wczesnym średniowieczu w dorzeczu środkowej Wieprzy, „Landform Analysis” 7, s. 143-153.
Rębkowski M. 2016, Ecclesia sancti Nicolai w Lubinie. Kościół grodowy z doby pomorskich misji Ottona z Bambergu, w: M. Rębkowski (red.), Kościoły w dobie chrystianizacji, Szczecin, Wydawnictwo IAiE PAN, s. 225-238.
Rębkowski M., Kiarszys G. 2014, O niektórych problemach badawczych związanych ze średniowieczną Cedynią, w: P. Migdalski (red.), Civitas Cedene. Studia i materiały do dziejów Cedyni, t. 1, Cedynia, Terra Incognita, Muzeum Regionalne w Cedyni, s. 101-117.
Skrzypek I. 1998/1999, W sprawie „Belbuka”, w: E. Choińska-Bochdan, M. Kwapiński, H. Paner, A. Szymańska (red.), Z Otchłani Wieków Pomorza Gdańskiego. Zeszyt okazjonalny dla upamiętnienia Tysiąclecia Gdańska. 997 urbs Gyddanyze – 1997 Gdańsk, Gdańsk, Muzeum Archeologiczne, s. 166-173.
Slivka M. 2004, K náboženskému synkretizmu v strednej Európe, w: R. Kožiak i J. Nemeš red., Pohanstvo a krest’anstvo. Zborník z konferencie usporiadanej 5.-6. II. 2003v Banskej Bystrici, Bratislava, Chronos, s. 147-162.
Słupecki L.P. 1994a, Problem słowiańskich świątyń, „Slavia Antiqua” 35, s. 47-67.
Słupecki L.P. 1994b, Slavonic Pagan Sanctuaries, Warszawa, Wydawnictwo IAiE PAN.
Swienko H. 1983, Magia w życiu człowieka, Warszawa, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza.
Szultka Z. 2014, Świątynia na Rowokole i jej funkcje, Słupsk, Wydawnictwo AP.
Szymański W. 2015, Refleksje na temat początków grodów u Słowian, w: M. Żurek, M. Krasna-Korycińska(red.), Grody średniowiecznego Mazowsza. Księga poświęcona pamięci Marka Dulinicza, Warszawa-Zielona Góra, Wydawnictwo IA UKSW w Warszawie, Wydawnictwo IAiE PAN, s. 31-38.
Třeštík D. 1997, Počátki Přemyslovců. Vstup Čechů do dějin (530-935), Praha, Lidové noviny.
Urbańczyk P. 2012, Mieszko I tajemniczy, Warszawa, Wydawnictwo FNP.
Urbańczyk P. 2013, Jak powstawały państwa w czasach kształtowania się monarchii wczesnopiastowskiej, w: J. Banaszkiewicz, M. Kara, H. Mamzer (red.), Instytucja „wczesnego państwa” w perspektywie wielości i różnorodności kultur, Poznań, Wydawnictwo IAiE PAN, s. 317-329.
Urbańczyk P. 2014, Archeologia grodzisk w badaniach wczesnych państw Europy Środkowej, w: Chrzan, K. Czapla, S. Moździoch red., Funkcje grodów w państwach wczesnośredniowiecznej Europy środkowej. Społeczeństwo, gospodarka, ideologia, Wrocław-Głogów, Wydawnictwo IAiE PAN, PWSZ w Głogowie, s. 27-36.
Wielgosz Z. 2006, Pogranicze wielkopolsko-zachodniopomorskie we wczesnym średniowieczu, Poznań: Wydawnictwo IH UAM.
Wiszewski P. 2012, Different visions for different publicity? The early Piasts communication strategy (c. 962-1058), w: S. Moździoch i P. Wiszewski red., Consensus or Violence? Cohesive Forces in Early and High Medieval Societies (9th-14th c.) (Interdisciplinary Medieval Studies I), Wrocław, Wydawnictwo IAiE PAN, s. 315-331.
Wrzesiński J., Kara M. 2016, Stratygrafia, chronologia oraz wybrane zagadnienia socjotopografii najstarszego grodu na Ostrowie Lednickim, w: Z. Kurnatowska, A.M. Wyrwa (red.), Ostrów Lednicki. Rezydencjalno-stołeczny ośrodek pierwszych Piastów, Warszawa: Wydawnictwo IAiE PAN, s. 72-105.
Licencja
Prawa autorskie posiada autor/autorzy utworu, który/którzy udzielają licencji do jego opublikowania Czasopismu.