Słowa kluczowe
crisis of the Piast monarchy
Mieszko II
Gniezno
Giecz
Jak cytować
Abstrakt
The turmoil of the 1030s in the Polish territory has so far attracted attention of historians. A detailed analysis of the information available in the written sources has strengthened a position in the result of which (in line with the reference to the events in question) the pagan backlash was to stem primarily from religious reasons. This interpretations suggests and provokes reception of Mieszko II’s domain as a completely Christian organisation. Consequently, at least officially it suggests that the pagan communities had been pushed to the margins of the society. Scholars have no doubts that these communities existed because they are regarded to have affected the events of the 1030s. Was it really the case? An analysis of archaeological sources, previously not used in the discussion of the pagan backlash, does not answer the questions so unambiguously. There is a strong indication that the followers of the old values did not have to flee from persecutions or the missionary ideology. It also looks like they did not have to fear financial exploitation for the benefit of the established church structures which could have easily operated parallel to venues referring to the traditional religious symbols. If we assume that it was the case, were the events of the 1030s in fact a pagan backlash? This question was at the basis of the considerations presented in this text.
Bibliografia
Długosz 1961, Jan Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Warszawa.
Gall 1989, Anonim tzw. Gall, Kronika polska, wyd. R. Grodecki, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
Helmold 1974, Helmolda Kronika Słowian, wyd. J. Strzelczyk, Warszawa.
Thietmar 2002, Kronika Thietmara, tłum. M.Z. Jedlicki, Kraków.
VP 1872, Monachi Priefliengensis vita Ottonis episcopi babenbergensis, w: A. Bielowski wyd., Monumenta Poloniae Historica. Pomniki dziejowe Polski, t. 2, Lwów.
Augé M. 2010, Duch pogaństwa, Warszawa, Oficyna Naukowa Volumen.
Banaszak D., Tabaka A. 2016, Drewniane budownictwo mieszkalne, w: Z. Kurnatowska, A.M. Wyrwa (red.), Ostrów Lednicki. Rezydencjalno-stołeczny ośrodek pierwszych Piastów, Warszawa, IAiE PAN, s. 130-141.
Banaszak D., Tabaka A. 2020, Ślady wierzeń pogańskich na przykładzie znalezisk z Ostrowa Lednickiego, „Slavia Antiqua” 61, s. 117-134.
Banaszkiewicz J. 2014, Trzy po trzy o dziewiątym wieku, Kraków, Avalon.
Borawska D. 1964, Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej w latach trzydziestych XI wieku, Warszawa, PWN.
Brojer W. 2014, Polska – Ruś w XI-XII wieku. Granica misyjności, w: Z. Dalewski (red.), Granica wschodnia cywilizacji zachodniej w średniowieczu, Warszawa, IH PAN, s. 297-373.
Brzostowicz M. 2017, A może Poznań? W poszukiwaniu gniazda rodowego Piastów, w: A. Różański (red.), Gemma Gemmarum. Studia dedykowane Profesor Hannie Kóčce-Krenz, Część pierwsza, Poznań, Wydawnictwo PTPN, s. 111-129.
Buko A. 2013, Najstarsze ośrodki Piastów w świetle archeologii, w: J. Banaszkiewicz, M. Kara, H. Mamzer (red.), Instytucja „wczesnego państwa” w perspektywie wielości i różnorodności kultur, Poznań, IAiE PAN, s. 331-354.
Burchardt J. 1986, Dlaczego pogańscy Polanie w XI w. nie zniszczyli katedry gnieźnieńskiej?, „Literatura Ludowa” 1, s. 31-42.
Campbell J. 2007, Potęga mitu. Rozmowy Billa Moyersa z Josephem Campbellem, Kraków, Wydawnictwo Znak.
Cetwiński M. 2016, Kościół i blade widmo pogaństwa: średniowieczna historiografia o chrystianizacji ziem polskich, w: M. Rębkowski (red.), Kościoły w dobie chrystianizacji (Wolińskie Spotkania Mediewistyczne III), Szczecin, IAiE PAN, Katedra Archeologii US, s. 103-114.
Chudziak W. 2003, Wczesnośredniowieczna przestrzeń sakralna In culmine na Pomorzu Nadwiślańskim (Mons sancti Laurentii 1), Toruń, Wydawnictwo Naukowe UMK.
Danielewski M. 2019, Cuiavia Christiana. U progu chrześcijaństwa i Kościoła na Kujawach w X-XII wieku, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM.
Delimata-Proch M. 2019, Rycheza. Królowa Polski (ok. 995-21 marca 1063). Studium historiograficzne, Kraków, Avalon.
Dobosz J. 2011, Chrzest Mieszka I w tradycji dziejopisarskiej, w: A. Różański (red.), Gemma Gemmarum. Studia dedykowane Profesor Hannie Kóčce-Krenz, Część pierwsza, Poznań, Wydawnictwo PTPN, s. 213-221.
Dowiat J. 1961a, Chrzest Polski, Warszawa, Wiedza Powszechna.
Dowiat J. 1961b, Metryka chrztu Mieszka I i jej geneza, Warszawa, PWN.
Dowiat J.1962, Pogański obraz świata a przyczyny chrystianizacji Słowian, w: A. Gieysztor, M.H. Serejski, S. Trawkowski (red.), Wieki średnie. Medium aevum. Prace ofiarowane T. Manteufflowi w 60 rocznicę urodzin, Warszawa, PWN, s. 79-86.
Dulinicz M. 2009, Wczesnośredniowieczny przełom w obrządku pogrzebowym na Mazowszu, w: S. Moździoch (red.), Stare i nowe w średniowieczu. Pomiędzy innowacją a tradycją, Wrocław, IAiE PAN, s. 379-399.
Gardeła L., Kajkowski K., Ratajczyk Z. 2019, Ostrogi zoomorficzne z Ciepłego. Zachodniosłowiański model kosmosu?, „Pomorania Antiqua” 28, s. 65-152.
Gieysztor A. 1960, Ideowe wartości kultury polskiej w w. X-XI. Przyjęcie chrześcijaństwa, „Kwartalnik Historyczny” 67/4, s. 922-938.
Górczak Z. 2000, Bunt Bezpryma jako początek tzw. reakcji pogańskiej w Polsce. Na marginesie koncepcji Gerarda Labudy, w: J. Strzelczyk, J. Dobosz J. (red.), Nihl superfluum esse. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Profesor Jadwidze Krzyżaniakowej, Poznań, Instytut Historii UAM, s. 111-121.
Guriewicz A. 1987, Problemy średniowiecznej kultury ludowej, Warszawa, PIW.
Harris M. 985, Krowy, świnie, wojny i czarownice. Zagadki kultury, Warszawa, PIW.
Hensel W. 984, Skąd przybyli Słowianie, Wrocław, Wydawnictwo Stronnictwa Demokratycznego.
Hilczer-Kurnatowska Z. 1982, Zakładzina, w: G. Labuda, A. Gąsiorowski (red.), Słownik Starożytności Słowiańskich, t. 7, Warszawa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 52-54.
Indycka E. 2000, Z badań nad cmentarzyskami gieckiego kompleksu osadniczego, „Studia Lednickie” 6, s. 69-89.
Indycka E. 2008, Forma odlewnicza odkryta na stanowisku 4 w Gieczu, „Studia Lednickie” 9, s. 221-231.
Janiak T., Strzyżewski C. 1999, Z badań nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym w regionie gnieźnieńskim, „Slavia Antiqua” 40, s. 31-54.
Janowski A. 2015, Groby komorowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Problemy wybrane, Szczecin, IAiE PAN.
Jasienica P. 1961, Polska Piastów, Wrocław–Warszawa, PIW.
Kaczmarek J. 1998, Wczesnośredniowieczne przedmioty szkliwione związane z magią z Kruszwicy, w: H. Kóčka-Krenz, W. Łosiński (red.), Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, Poznań, PTPN, s. 549-560.
Kajkowski K. 2015, The Dog in Pagan Beliefs of Early Medieval North-Western Slavs, w: L. Gardeła, A. Půlpánová-Reszczyńska (red.), Rituals in the Past (Analecta Archaeologia Ressoviensia 10) Rzeszów, Instytut Archeologii UR, Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, s. 199-239.
Kajkowski K. 2017, Mity, kult i rytuał. O duchowości nadbałtyckich Słowian, Szczecin, Triglav.
Kajkowski K. 2018, Symbolika wczesnośredniowiecznych depozytów szkieletów koni z ziem polskich w: S. Rosik, S. Jędrzejewska, K. Kollinger (red.), Hierofanie, wierzenia, obrzędy…Kultura symboliczna w średniowieczu między pogaństwem a chrześcijaństwem (Materiały V Kongresu Mediewistów Polskich II), Rzeszów, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, s. 121-157.
Kajkowski K. 2019, Obrzędowość religijna Pomorzan we wczesnym średniowieczu. Studium archeologiczne, Wrocław, Chronicon.
Kara M. 2006, Tron książęcy ad sanctam Mariam w Poznaniu w świetle ponownych dociekań analitycznych, „Slavia Antiqua” 47, s. 99-159.
Kara M. 2009, Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne, Poznań, IAiE PAN.
Kara M. 2012, Słowo wstępne, w: M. Kara (red.), Wyniki analiz specjalistycznych materiałów wczesnośredniowiecznych z gnieźnieńskiego zespołu osadniczego, Gniezno, Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, s. 7-13.
Kara M. 2013, Historiografia i archeologia polska o mechanizmach formowania się władztwa Piastów. Próba zestawienia ważniejszych poglądów, w: J. Banaszkiewicz, M. Kara, H. Mamzer (red.), Instytucja „wczesnego państwa” w perspektywie wielości i różnorodności kultur, Poznań, IAiE PAN, s. 303-316.
Kóčka-Krenz H. 2017, Archeologiczne ślady wczesnego chrześcijaństwa w Polsce, w: J. Dobosz, M. Matla, J. Strzelczyk (red.), Chrzest Mieszka I i chrystianizacja państwa Piastów, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 111-123.
Krysztofiak T. 2016, Ośrodek grodowy w Gieczu w okresie przed- i wczesnopaństwowym, w: M. Kara, T. Krysztofiak, A.M. Wyrwa (red.), Gród piastowski w Gieczu. Geneza – funkcja – kontekst, Poznań, Wydawnictwo PTPN, s. 115-154.
Krysztofiak T., Wyrwa A.M. (red.) 2016, Gród piastowski w Gieczu. Geneza – funkcja – kontekst, Poznań, Wydawnictwo PTPN.
Kurnatowska Z. 2000, Św. Wojciech a chrystianizacja Polski (w świetle źródeł archeologicznych), w: A. Żaki (red.), Święty Wojciech i jego czasy. Materiały III Sympozjum Historyczno-Archeologicznego Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie Saint-Maurice, 12-13 kwietnia 1997 roku, Kraków, PAU, s. 111-128.
Kurnatowska Z. 2003, Proces formowania się państwa gnieźnieńskiego, w: W. Chudziak (red.), Civitas Schinesghe cum pertinentiis, Toruń, Wydawnictwo Naukowe UMK, s. 33-49.
Kurnatowska Z. 2010, Budowanie państwa polskiego, w: W. Popek (red.), Santok. „Strażnica i klucz królestwa”. 30 lat Muzeum Grodu w Santoku. Wydawnictwo pokonferencyjne, 13 czerwca 2008 r., Gorzów Wielkopolski, Muzeum Lubuskie, s. 9-28.
Kurnatowska Z., Kara M. 2010, Wczesnopiastowskie regnum – jak powstało i jaki miało charakter? Próba spojrzenia od strony źródeł archeologicznych, „Slavia Antiqua” 51, s. 23-96.
Labuda G. 2008, Mieszko II. Król Polski (1025-1034). Czasy przełomu w dziejach państwa polskiego, Poznań, Wydawnictwo Poznańskie.
Makowiecki D. 2012, Wyniki badań archeozoologicznych szczątków kostnych z wykopalisk w Gnieźnie, stanowisko 22, w: M. Kara (red.), Wyniki analiz specjalistycznych materiałów wczesnośredniowiecznych z gnieźnieńskiego zespołu osadniczego, Gniezno, Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, s. 153-252.
Małachowicz E. 2008, Architektoniczne ślady chrystianizacji Śląska w IX-X w., „Nauka” 3, s. 161-176.
Matla M. 2017, Czeskie wpływy w życiu religijnym i piśmiennictwie państwa piastowskiego w X-XI wieku, Poznań, Instytut Historii UAM.
Michałowski R. 2008, Chrystianizacja monarchii piastowskiej w X-XI w, w: H. Manikowska, W. Brojer (red.), Animarum et cultura. Studia nad kulturą religijną na ziemiach polskich w średniowieczu, t. 1: Struktury kościelno-publiczne (Colloquia Mediaevalia Varsoviensia IV), Warszawa, Instytut Historii PAN, s. 11-49.
Michałowski R. 2016, Kontekst historyczny znaleziska w Bodzi, w: A. Buko (red.), Bodzia. Elitarny cmentarz z początków państwa polskiego, Warszawa, IAiE PAN, s. 33-39.
Miciak M. 2017, Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Gieczu, stan. 10. Wstępne wyniki badań, „Studia Lednickie” 16, s. 39-59.
Modzelewski K. 1987, Chłopi w monarchii wczesnopiastowskiej, Wrocław–Warszawa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Moździoch S. 2000, Śląsk między Gnieznem a Pragą, w: H. Samsonowicz red. Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, Kraków, Universitas, s. 169-198.
Pauk M.R. 2017, „Quicquid partinebat ad Imperium”: Kościół w Polsce a Rzesza do połowy XII wieku, w: J. Dobosz, M. Matla, J. Strzelczyk (red.), Chrzest Mieszka I i chrystianizacja państwa Piastów, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 249-280.
Pawlak E., Pawlak P. 2019, Przejawy życia duchowego mieszkańców grodu na stanowisku 2 w Dąbrówce, w: M. Szmyt, P. Pawlak (red.), Dwa grody nad Wirynką. Dąbrówka, stanowisko 1 i 2, woj. wielkopolskie (Bibliotheca Fontes Archaeologici Posnanienses 25), Poznań, Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, s. 163-172.
Pollex A. 2011, Recepcja inhumacji u Słowian północno-zachodnich, w: S. Cygan, M. Glinianowicz, P.N. Kotowicz (red.), „In silvis, campis… et urbe”. Średniowieczny obrządek pogrzebowy na pograniczu polsko-ruskim, Rzeszów–Sanok, Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, s. 483-509.
Potkański K. 1924, Wiadomości Długosza o polskiej mitologii, w: F. Bujak (red.), Pisma pośmiertne Karola Potkańskiego, t. 2, Poznań, Wydawnictwo PTPN, s. 319-379.
Rębkowski M. 2006, Kilka uwag w sprawie genezy orientacji pochówków szkieletowych we wczesnym średniowieczu, w: M. Dworaczyk, A.B. Kowalska, S. Moździoch, M. Rębkowski M. (red.), Świat Słowian wczesnego średniowiecza, Szczecin–Wrocław, IAiE PAN, s. 515-520.
Rębkowski M. 2007, Chrystianizacja Pomorza Zachodniego. Studium archeologiczne, Szczecin, IAiE PAN. Rodzińska-Chorąży T. 2000, Co nam mówi architektura murowana?, w: H. Samsonowicz H. (red.), Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, Kraków, Universitas, s. 361-387.
Rowell S.C. 2017, Pogańskie imperium. Litewska dominacja w Europie Środkowo-Wschodniej, 1295-1345, Oświęcim, Wydawnictwo Napoleon V.
Sawicki T. 1999, Z badań nad przemianami topografii i funkcji grodu książęcego na Górze Lecha w Gnieźnie, „Slavia Antiqua” 40, s. 9-29.
Sawicki T. 2017, Przedchrześcijańska konstrukcja kamienna na Górze Lecha w Gnieźnie, w: A. Różański (red.), Gemma Gemmarum. Studia dedykowane Profesor Hannie Kóčce-Krenz. Część pierwsza, Poznań, Wydawnictwo PTPN, s. 641-668.
Sikorski D.A. 2016, Chrzest Polski i początki Kościoła w Polsce (do pierwszej połowy XI wieku), w: Chrzest – św. Wojciech – Polska. Dziedzictwo średniowiecznego Gniezna (Katalog wystawy), Gniezno, Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, s. 25-38.
Słupecki L.P. 1994, Slavonic Pagan Sanctuaries, Warsaw, IAiE PAN.
Słupecki L.P. 2002, Pagan Religion and Cultural Landscape of Northwestern Slavs in the Early Middle Ages, “Siedlungforschung. Archäologie – Geschichte – Geographie” 20, s. 25-40.
Strzelczyk J. 2001, The Church and Christianity about the Year 1000 (The Missionary Aspect), w: P. Urbańczyk (red.), Europe around the Year 1000, Warsaw, DiG, s. 41-67.
Strzelczyk J. 2012, Koronacje pierwszych Piastów, w: D. Pasiciel, D., Struniak (red.), Gniezno – miasto królów, Gniezno, Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, s. 13-28.
Strzelczyk J. 2016, Chrzest Polski – zmiana cywilizacyjna i polityczna, w: W. Graczyk, J.M. Marszalka, Z. Fałkowski, L. Zyner (red.), Kościół, kultura, polityka w państwie pierwszych Piastów, Warszawa–Ciechanów, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Ciechanowie, s. 13-25.
Strzelczyk J. 2017, Powikłane koleje chrystianizacji Słowiańszczyzny Połabskiej, w: W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński (red.), Chrzest – przemiany religijne, kulturowe i sepulkralne (Funeralia Lednickie 19), Poznań, SNAP, s. 61-73.
Szajnocha K. 1859, Bolesław Chrobry i odrodzenie się Polski za Władysława Łokietka. Dwa opowiadania historyczne, Lwów, Nakładem Karola Wilda.
Śliwiński B. 2012, Bezprym. Pierworodny syn pierwszego króla Polski (986 – zima/wiosna 1032), Kraków, Avalon.
Tabaka A. 2013, Monety i biżuteria z Ostrowa Lednickiego i okolicy. Analiza i historyczna kwerenda znalezisk, w: A. Tabaka, A.M. Wyrwa (red.), Monety i biżuteria z Ostrowa Lednickiego i okolicy, Lednica, Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy.
Tyszkiewicz J. 2016, Mazowsze w państwie Piastów do końca XII wieku, w: W. Graczyk, J.M. Marszalska, W. Fałkowski, L. Zygner (red.), Kościół, kultura, polityka w państwie pierwszych Piastów, Warszawa–Ciechanów, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Ciechanowie, s. 203-213.
Urbańczyk P. 2015, Zanim Polska została Polską, Toruń, Wydawnictwo Naukowe UMK.
Urbańczyk P. 2016, Co się stało w 966 roku?, Poznań, Zysk i S-ka.
Urbańczyk P. 2017, Bolesław Chrobry – lew ryczący, Toruń, Wydawnictwo Naukowe UMK.
Węcowski P. 2014, Początki Polski w pamięci historycznej późnego średniowiecza, Kraków, Towarzystwo Naukowe Societas Vistulana.
Wiszewski P. 2008, Domus Bolezlai. W poszukiwaniu tradycji dynastycznej Piastów (do około 1138 roku), Wrocław, Wydawnictwo UWr.
Wołoszyn M. 2017, Bizantyński i łaciński model chrystianizacji w świetle danych archeologicznych – uwagi dyskusyjne, w: S. Cygan, M. Glinianowicz, P.N. Kotowicz (red.), „In silvis, campis… eturbe”. Średniowieczny obrządek pogrzebowy na pograniczu polsko-ruskim, Rzeszów–Sanok, Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, s. 243-255.
Wyrwa A.M. 2016, W poszukiwaniu zaginionej świetności. Spojrzenie „starożytników” i pierwsze naukowe refleksje nad piastowskim grodem w Gieczu (1810-1924), w: M. Kara, T. Krysztofiak, A.M. Wyrwa, Gród piastowski w Gieczu. Geneza – funkcja – kontekst, Poznań, Wydawnictwo PTPN, s. 27-57.
Wyrwa A.M. 2018, Historia odkrycia szyszaka znalezionego „w bagnie” koło Giecza i jego miejsce w kulturze, w: P. Sankiewicz, A.M. Wyrwa (red.), Broń drzewcowa i uzbrojenie ochronne z Ostrowa Lednickiego, Giecz i Grzybowa (Biblioteka Studiów Lednickich. Fontes 1), Lednica, Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, s. 89-107.
Zoll-Adamikowa H. 1998, Zum Beginn der Körperbestattungen bei den Westslawen, w: M. Müller-Wille (red.), Rom und Byzanz im Norden. Mission und Glaubenswechsel im Ostseeraum während des 8. – 14. Jahrhunderts. 2. Internationale Fachkonferenz der Deutschen Forschungsgemeinschaft in Verbindung mit der Akademie der Wissenschaften und der Literatur Mainz, Kiel, 18-25 September 1994, Mainz–Stuttgart, Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Franz Steiner Verlag, s. 227-238.
Licencja
Prawa autorskie posiada autor/autorzy utworu, który/którzy udzielają licencji do jego opublikowania Czasopismu.