Słowa kluczowe
early Middle Ages
chess figures
Muslim abstract style
Jak cytować
Abstrakt
Chess is a board game, in the Middle Ages referred to as a tabula. During the long way it took since its origin in India in the 6th century until modern times, the subsequent communities left their own, inimitable cultural marks. In India, chess had a deeply mystical nature; Persians used chess to picture the world as a battlefield; Arabs systematised many concepts and took note of the mathematical aspect; Europe made use of chess to define rules that should apply to an ideal society. This shows a perfect understanding of the balance on the chessboard, the mutual dependencies and consistent actions leading to success – both when playing and creating social life. Medieval literature provides an excellent basis for studies of the intertwining cultural trends and describing the reality. In the literature, elements based on playing chess are oftentimes among the postulated modes of education. However, the ideas encountered by the potential users of chess tournaments were best communicated by the figures and the accumulated plethora of notions. An analysis of the changes affecting jackstraws at an early stage of the game’s adaptation in Europe and other territories which took over chess as cultural models, leads to a conclusion that the material from the 11th-12th centuries that comes from Polish collections matches many Latin trends and shows considerable knowledge thereof.
Bibliografia
Adamczyk P. 2012, Gry planszowe – tabula, w: A. Stempin (red.), Magia gry, sztuka rywalizacji, Poznań, s. 41-49.
Banaszkiewicz J. 1999, Rodulf, król Herulów, który grał (Paweł Diakon, Hist. Long., I, 20), w: M. Drzewiecki (red.), E scientia et amicitia. Studia poświęcone profesorowi Edwardowi Potkowskiemu w sześćdziesięciopięciolecie urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, Warszawa–Pułtusk.
Batey C., Clarke H. 1998, Wikingowie, Warszawa.
Bubczyk R. 2003, Gry w szachy i kości w średniowiecznej Polsce, jako element europejskiej kultury rycerskiej. Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego nowej serii, t. 6 (17), s. 9. Warszawa.
Bubczyk R. 2003a, Gry w szachy i kości jako rozrywki duchowieństwa w średniowiecznej Polsce, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio F, 58, Lublin, s. 25-33.
Bubczyk R. 2005, Szachy i rycerze, Lublin.
Bubczyk R. 2009, Gry na szachownicy w kulturze dworskiej i rycerskiej średniowiecznej Anglii na tle europejskim, Lublin.
Bubczyk R. 2010, Rex ludens ad tabulam – gry na szachownicy a rzeczywistość, w: K. Skupieński (red.), Średniowiecze w rozjaśnianiu, Warszawa, s. 51-61.
Buriakow Yu, F. 1980, K datirovke i atributsii nekatorykh shakhmatnykh naborov (v svete nakhodok 1977 g. na Afrasiabe), „Sovetskaya Arkheologiya”, t. 3, s. 162-172.
Caldwell D., Hall M. (red.) 2014, The Lewis Chessmen. New Perspectives, Edynburg.
Caldwell D. 2018, The Hoard of Gaming Pieces from Lewis, Scotland: context and meaning, w: A. Stempin (red.), The Cultural Role of Chess in Medieval and Modern Times 50th Anniversary Jubilee of the Sandomierz Chess Discovery. Bibliotheca Fontes Archaeologici Posnaniemses, t. 21, s. 97-108.
Caldwell D., Hall M., Wilkinson M. 2009, The Lewis Hoard of Gaming Pieces: A Re-examination of their Context, Meanings, Discovery and Manufacture, “Medieval Archaeology”, t. 53, s. 155-204.
Caldwell D. 2013, The Lewis Hoard of Gaming Pieces: A Re-examination of their Context, Meanings, Discovery and Manufacture, Edynburg.
Cazaux J.L. 2012, Les jeux d’échecs du moyen âge. Ou la quête du jeu parfait. Histoire et Images Médiévales, t. 28, s. 56-63.
Chapman A. 2000, A stylised chess piece from the moated enclosure at Tempsford, “South Midlands Archaeology”, t. 30, s. 7-8.
Contadini A. 1995, Islamic Ivory Chess Pieces, Draughtsmen and Dice, w: Islamic Art in the Ashmolean Museum, s. 111-155, Oxford.
Cordez P. 2007/2008 (2011), Images ludiques et politique féodale. Les matériels d’échecs dans les églises du XIe siècle, “Ludica”, t. 13-14, s. 115-136.
Duczko W. 2006, Ruś Wikingów, Warszawa.
Dunning G.C. 1965, Heraldic and decorated metalwork and other finds from Rievaulx Abbey, Yorkshire, “Antiquaries Journal”, t. 45, s. 53-63.
Duran-Porta J. 2017, Nuevos datos sobre la temprana difusión del ajedrez en los Pirineos, y una reflexión sobre las piezas de Àger, w: Espatio, Tiempo Y Forma, Serie VII Historia del Arte Revista de la Facultad de Geografía e Historia, t. 5, s. 171-187.
Eales R. 2001, Chess, The History of a Game, Glasgow.
Eder M. 1994, Die Schachfiguren aus Afrasiab: Fragen an die Wissenschaft zur Deutung, Zeitstellung und Ikonographie, “Antike Welt”, t. 25(1), s. 71-78.
Elia O. 1939, Un gioco di scacchi de eta romana, “Bullettino del Museo dell’Impero Romano”, t. 67, s. 57-63.
Fahid D.F. 2018, Chess and other games pieces from islamic lands, London.
Fajardo-Acosta F. 2015, The King is Dead, Long Live the Game: Alfonso X, el Sabio, and the Libro de açedrex, dados e tablas, “eHumanista”, t. 31, s. 489-523.
Gamer H.M. 1954, The Earliest Evidence of Chess in Western Literature: “The Einsiedeln Verses”, “Speculum”, vol. 29 (4), s. 734-750.
Gąssowska E. 1964, Wczesnośredniowieczne szachy z Sandomierza, „Archeologia Polski”, t. 9, s. 148-169.
Golladay S.M. 2007, Los Libros de Acedrex Dados e Tablas: Historical, Artistic and Metaphysical Dimensions of Alfonso X’s Book of Games, Arizona.
Giżycki J. 1984, Z szachami przez wieki i kraje, Warszawa.
Goldschmidt A. 1926, Die Eifenbeinskulpturen an der romanischen Zeit, IV.7, Berlin.
Goret J.F, Talon M., Yvinec J.H. 2009, Le jeu d’échecs de Noyon dans son contexte archéoLogique et historique, w: Revue Archeologique de Picardie, s. 79-119.
Grandet M., Goret J.F. 2012, Echecs et Trictrac, Fabrication et usages des jeux de tables au moyen age, Paris.
Hall M.A. 2011, Playtime Everyday: The Material Culture of Medieval Gaming, w: A History of everyday life in Medieval Scotland 1000 to1600, Edynburg, s. 145-168.
Hall M.A. 2016, Playing the dark side: a look at some chess and other playing pieces of jet and jet like materials from Britain, w: F. Hunter, A. Sheridan (red.),Ancient Lives. Object, People And Place In Early Scotland. Essays For David V Clarke On His 70th Birthday, s. 359-381, Edynburg.
Hall M.A., Forsyth K. 2011, Roman rules? The introduction of board games to Britain and Ireland, “Antiquity”, t. 85 (330), s. 1325-38.
Hensel W., Pazdur J. (red.), 1978, Historia kultury materialnej Polski 1: od VII do XII wieku. M. Dembińska i Z. Podwińska (red.), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk
Hojdis B. 2000, O współistnieniu słów i obrazów w kulturze polskiego średniowiecza, Gniezno–Poznań.
Holländer B. i H. 2006, Das Spiel des Schach. Ein Spiel aus dem Osten. Eine Ausstellung vom 20. Mai-25.
Juni 2006 anlässlicgdes Kongresses der Chess Collectors international (CCI) in Berlin im Museum für Islamische Kunst, Staatliche Museen zu Berlin, Pergamonmuseum, Berlin.
Hołubowicz W. 1956, Opole w wiekach X-XII, Katowice.
Iwańczak W. 2001, Jak grano w szachy w średniowiecznych Czechach, w: W. Iwańczak; S. Kuczyński (red.), Ludzie, kościół, wierzenia. Studia z dziejów kultury i społeczeństwa Europy Środkowej, Warszawa, s. 454-455.
Karłowska-Kamzowa A. 2000, Społeczeństwo średniowieczne na szachownicy życia. Jakuba de Cessolis Traktat o powinnościach o obyczajach szlachty na podstawie gry w szachy. Fragmenty w tłumaczeniu polskim T. Jurek, E. Skibiński, Poznań.
Kluge-Pinsker A. 1991, Die Salier. Schachspiel und Trictrac. Zeugnisse mittelalterlicher Spielfreunde aus salischer Zeit, Sigmaringen.
Kobielus S. 2012, Lapidarium christianum, Kraków.
Kolczin B.A., Janin V.L., Jamszczikov S.V. 1985, Drevnij Novgorod. Prokładno isskustvo i archeołogija, Moskwa.
Linder I.M. 1975, Szachmaty na Rusi, Moskwa.
Lavysh K. 2018, A vizier from Lukoml and a pawn from Volkovysk: on imported and locally manufactured products among the finds of figurative chessmen in Rus, w: A. Stempin (red.), The Cultural Role of Chess in Medieval and Modern Times 50th Anniversary Jubilee of the Sandomierz Chess Discovery, Bibliotheca Fontes Archaeologici Posnaniemses, t. 21, s. 141-147, Poznań.
Murray H.J.R. 1913, A History of Chess, Oxford.
Medvedeva O. 2018, The Spread of Chess in Medieval Belarus, w: A. Stempin (red.) The Cultural Role of Chess in Medieval and Modern Times 50th Anniversary Jubilee of the Sandomierz Chess Discovery, Bibliotheca Fontes Archaeologici Posnaniemses, t. 21, s. 113-131, Poznań.
Makariou S. 2005, Le jeu d’échecs, une pratique de l’aristocratie entre islam et chrétienté des IX-XIII siécles, “Les Cahiers de Saint-Michel de Cuxa”, t. 36, s. 127-139.
Norska-Gulkowa M. 1956, Sztuka wczesnośredniowiecznego Opola, „Kwartalnik Opolski”, t. 2, s. 40-62.
Pastoureau M. 2006, Średniowieczna gra symboli, Warszawa.
Pastoureau M. 2013, Niebieski. Historia koloru, Warszawa.
Przybył M. 2017, Arystoteles łaciński, w: A. Stempin (red.), Spacery z Arystotelesem, s. 77-87, Poznań.
Rayner D.H., Hemingway J.E. 1974, The Geology and Mineral Resources of Yorkshire, Leeds.
Rundkvit M., Williams H. 2008, A Viking Boat with Amber Gaming Pieces Excavated at Skamby, Östergötland, Sweden, “Medieval Archaeology”, t. 52, s. 69-101.
Riddler I. 1995, Anglo-Norman Chess, w: De Voogt A.J. (red.), New Approaches to Board Games Research: Asian Origins and Future Perspectives, International Institute for Asian Studies, Leiden, s. 99-110.
Robinson J. 2004, The Lewis Chessmen, London.
Rulewicz M. 1961, Wczesnośredniowieczne gry w ośrodkach miejskich na Pomorzu, „Z otchłani wieków”, t. 27, s. 1: 19-25.
Sawicki T. 2016, Średniowieczne i nowożytne przybory do gier z Gniezna, „Rocznik Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie”, t. 2, s. 170-236.
Schädler U. 2008, Eine Bergkristall-Schachfigur in der Schweiz, w: S. Schönle (red.), Festschrift Egbert Meissenburg, s. 654-667, Wiedeń.
Schulte M. 2017, Board games of the Vikings – From hnefatafl to chess, “Maal og Minne” 2 (2017), s. 1-42.
Schmidt-Przeworska K. 2009, Barwienie metodami naturalnymi, Zawady.
Sergeeva M. 2018, Old Rus chess pieces of bone and antler from Kyiv and the Kyiv region, w: A. Stempin (red.), The Cultural Role of Chess in Medieval and Modern Times 50th Anniversary Jubilee of the Sandomierz Chess Discovery, Bibliotheca Fontes Archaeologici Posnaniemses, t. 21, s. 132-140, Poznań.
Schädler U., Calvo R. 2009, Alfons X. “der Weise”: Das Buch der Spiele, Salzburg-La Tour de Pailz.
Słupecki L. P. 1998, Wyrocznie i wróżby pogańskich Skandynawów, Warszawa.
Stempin A. 2008, Czy we wczesnym średniowieczu, na południowym wybrzeżu Bałtyku grano w szachy?, w: M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk (red.), Kultura Ludów Morza Bałtyckiego. Starożytność i średniowiecze. Mare Integrans. Studia nad dziejami wybrzeży Morza Bałtyckiego, s. 195-209, Toruń.
Stempin A. 2012a, Astragalusy – czyli dlaczego gramy sześciennymi kostkami?, w: A. Stempin (red.), Magia gry – sztuka rywalizacji, s. 5-19, Poznań.
Stempin A. 2012b, Szachy geneza gry i europejskie początki, w: A. Stempin (red.), Magia gry, sztuka rywalizacji, s. 72-87, Poznań.
Stempin A. 2018a, An archaeology of chess pieces from medieval Poland: problems and possibilities, w: A. Stempin (red.), The Cultural Role of Chess in Medieval and Modern Times. The jubilee of the 50th anniversary of the discovery of the Sandomierz chess, Bibliotheca Fontes Archeologici Posnanienses, t. 21, s. 61-73, Poznań.
Stempin A. 2018b, Sandomierz Chessmen Revisited, w: The Cultural Role of Chess in Medieval and Modern Times. 50th Anniversary Jubilee of the Sandomierz Chess Discovery, A. Stempin (red.), Bibliotheca Fontes Archaeologici Posnanienses, t. 21, s. 81-93, Poznań.
Stempin A. 2019, Szachy jako gra i metafora cywilizacji europejskiej, w: A. Stempin (red.), Geniusz Europy, Poznań.
Strzelczyk J. 2010, Apostołowie Europy, Poznań.
Tabor D., 2016, Kolekcje chrześcijaństwa w średniowieczu – próba odczytania znaczenia na podstawie wybranych przykładów, „Polonia Sacra” 20 (2016), nr 4(45), s. 177-202.
Toussaint G. 2012, Cosmopolitan Claims: Islamicate Spolia During the Reign of King Henry II, 1002-1024, “The Medieval History Journal”, t. 15, 2 (2012), s. 299-318.
Tyniec A. (red.) 2016, Chrzest 966. Oblicza chrystianizacji, Kraków.
Wąs A. 2008, Aikoniczny obraz Boga w islamie, „Arteria. Rocznik Katedry Sztuki Wydziału Nauczycielskiego Politechniki Radomskiej”, t. 6, s. 7-13, Radom.
Wiesiołowski J. 1993, Hołub z Bordeaux herbu Wczele, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 1(12), s. 13-23.
Yalom M. 2005, Birth of the Chess Queen, New York.
Licencja
Prawa autorskie posiada autor/autorzy utworu, który/którzy udzielają licencji do jego opublikowania Czasopismu.