Słowa kluczowe
Eastern Way
slavery
trade
shackles
padlocks
Jak cytować
Abstrakt
Slavery was common in early medieval Europe with the so-called Baltic-Oriental exchange systemas one of the most important markets. There is a view that the slave trade is difficult to detect in material sources. Shackles are the most characteristic determinant of the slave trade. Shackles were believed to have been a very rare find. However, searching for new materials in old collections and publications turns out to be very productive. The greatest concentration of finds of shackles occurs in the Northwest Slavic region. Shackles were also discovered in other Baltic locations. Moreover, a number of finds have been recorded in Eastern Europe, in two areas to be more exact. The first is the Bulgarian Khaganate, and the other is the Khazar Khaganate. However, shackles are not the only material determinant of the slave trade. Analyses show that iron padlocks were also an element of shackles. They occur in large numbers in many locations in the Baltic zone and in Eastern Europe. Based on the concentration of the shackles and padlocks, seven areas of the slave trade can be identified. The areas of concentration of finds may reflect slave trade centres, mainly clustered around the junctions of the Baltic-Oriental exchange system.
Bibliografia
Adam z Bremy 1917, Adamus Bremensis, Hamburgische Kirchengeschichte, B. Schmeidler (red.), Monumenta Germaniae historica, Scriptores rerum Germanicarum, t. 2, Hanovre–Leipzig–Hahn 1917.
Adam z Bremy 2002, Adam of Bremen, Gesta Hammaburgensis ecclesiae Pontificum = History of the Archbishops of Hamburg-Bremen, F.J. Tschan (tłum.), T. Reuter (wstęp), New York, Columbia University Press, 2002.
Al-Jāhiz 1956, Al-Ğāḥiẓ, Hādhā kitāb al-ḥayawān, w: T. Lewicki (tłum., red.), Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. 1, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, s. 161-174.
Al-Jāhiz 2003, De l’étonnante sagesse divine dans sa création et autres anecdotes, M. Mestiri, S. Mestiri (wyd., tłum.), Paris, Fayard, 2003.
Al-Jāhiz 2015, Le livre des animaux d’al-Jâhiz, A. Aarab, P. Lherminier (wyd., tłum.), Paris, L’Harmattan.
Al-Ḫuzaymī 1879, Annales quos scripsit Abu Djafar Mohammed Ibn Djarir At-Tabari = Tārīḵ al-rusul wa-al-mulūk, S. Guyard, J. de Goeje (wyd.), Tertia series, Abu Djafar Mohammed Ibn Djarir At-Tabari I, Leiden, E.J. Brill.
Ibn al-Faqīh 1885, Compendium libri Kitāb al-boldān auctore Ibn al-Faqīh al-Hamadhānī, w: Bibliotheca geographorum arabicourm, t. 5, J. de Goeje (red.), Leiden, E.J. Brill.
Ibn al-Faqīh 1969, Ibn al-Faqīh, Kitāb al-buldān, w: T. Lewicki (tłum., red.), Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. 2, cz. 1, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, s. 9-127.
Ibn Faḍlān 1985, Ibn Faḍlān, Kitāb (Księga), w: A. Kmietowicz, F. Kmietowicz, T. Lewicki (tłum., red.), Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. 3, Wrocław–Kraków, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Ibn Hauqal 1964-1965, Ibn Hauqal, Configuration de la terre (Kitāb surat al-Ard), J.H. Kramers, G. Wiet (tłum., wyd.), Beyrouth; Paris, al-Lagna ad-duwaliya li-targamat ar-rawa’i’, G.P. Maisonneuve et Larose.
Ibn Hurdāḏbih 1956, Ibn Hurdāḏbih, Kitāb al-masālik wa-(a)l-mamālik, w: T. Lewicki (tłum., red.), Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. 1, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, s. 43-157.
Ibn Rosteh 1977, Ibn Rosteh, Kitāb al-a’lāq an-nafīsa, T. Lewicki, M. Czapkiewicz, A. Kmietowicz, F. Kmietowicz (red., tłum.), Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. 2, cz. 2, Prace Komisji Orientalistycznej / Polska Akademia Nauk, Oddział w Krakowie, t. 14, Wrocław–Kraków, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, PAN.
Ibrahim ibn Jakub 1946, Ibrāhīma Ibn Ja’kūba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie al-Bakrīego, T. Kowalski, J. Kostrzewski (red.), Monumenta Poloniae Historica, Series nova 2, t. 1, Kraków, Polska Akademia Umiejętności.
Ipat’evskaâ letopis’ 1998, Ipat’evskaâ letopis’, Polnoe sobranie russkih letopisej, t. 2, Moskva, Âzyki russkoj kul’tury.
Konstantyn Porfirogeneta 1967, Constantinus Porphyrogenetus, De administrando imperio, G. Moravcsik, R.J.H. Jenkins (red., tłum.), Corpus fontium historiae Byzantinae, t. 1, Dumbarton Oaks Texts, t. 1, Washington, DC, Dumbarton Oaks, Center for Byzantine Studies, Trustees for Harvard University.
Konstantyn Porfirogeneta 1989, Konstantin Bagrânorodnyj, Ob upravlenii imperiej. Tekst, perevod, kommentarij, G.G. Litavrin, A.P. Novosel’cev (red.), Moskva, Nauka.
Konstantyn Porfirogeneta 2024, Konstantyn Porfirogeneta, O zarządzaniu Cesarstwem, A. Paroń (tlum., red.), Biblioteka Antyczna, Wrocław–Warszawa, IAE PAN, ISKSiO.
Lavrentʹevskaâ letopis’ 1997, Lavrent’evskaâ letopis’, Polnoe sobranie russkih letopisej 1, Moskva, Âzyki russkoj kul’tury.
Powieść 1968, Powieść minionych lat, F. Sielicki (tłum., red.), Wrocław–Warszawa–Kraków, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, PAN.
Thietmar 1935, Die Chronik des Bischofs Thietmar von Merseburg und ihre Korveier Überarbeitung, R. Holtzmann (red.), Monumenta Germaniae historica, Scriptores, t. 6; Scriptores rerum Germanicarum, Nova series, t. 9, Berlin, Weidmann.
Adamczyk D. 2018a, Srebro i władza. Trybuty i handel dalekosiężny a kształtowanie się państwa piastowskiego i państw sąsiednich w latach 800-1100, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Adamczyk D. 2018b, Słowianie wschodni i zachodni w oczach wczesnośredniowiecznych pisarzy arabskich (koniec VII-X wiek), w: A.S. Nalborczyk, M. Switat, J. Tyszkiewicz (red.), Pierwsze kontakty polsko-arabskie, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, s. 15-68.
Adamczyk D. 2002, Orientalno-bałtycki system handlowy a proces kształtowania się Europy Wschodniej w IX i X wieku, „Średniowiecze Polskie i Powszechne” 2, s. 63-88.
Adamczyk D. 2021, Raiding, Trading and Using Slaves in Viking Age Eastern Europe. Some Remarks on their Geography and Logistics from Textual, Archaeological and Numismatic Perspective, w: M. Toplak, H. Østhus, R. Simek (red.), Viking-Age Slavery, Studia Medievalia Septentrionalia 29, Wien, Verlag Fassbaender, s. 95-112.
Alexander J. 2001, Islam, archaeology and slavery in Africa, ,,World Archaeology” 33: 1, s. 44-60. Ânin V.L., Zaliznâk A.A. 2000, Novgorodskie gramoty na bereste iz raskopok 1990-1996 godov. Paleografiâ berestânyh gramot i ih vnestratigrafičeskoe datirovanie, t. 10, Moskva, Russkie slovari.
Arcihovskij A.V., Ânin V.L. 1978, Novgorodskie gramoty na bereste (iz raskopok 1962-1976 godov), Moskva, Nauka.
Artem‘ev A.R. 1998, Goroda Pskovskoj zemli v XIII-XV vv., Vladivostok, S.n.
Bacic J. 1987, The Slav: Origin and the meaning of the ethnonym, “Slovene Studies” 9: 1-2, s. 33-41.
Balodis F. 1940, Jersika un tai 1939. gadā izdarītie izrakumi, Rīgā, Pieminekļu valdes izdevums.
Begovatov E.A., Kazakov E.P., Muhametšin D.G., Singatullina A.Z. 2013, Numizmatičeskie kompleksy X veka Semenovskogo ostrova (Respublika Tatarstan), „Povolžskaâ arheologiâ” 4 (6), s. 47-63.
Biermann F. (red.) 2019, Slawisches Siedlungswesen im nordostdeutschen Raum. Archäologische Forschungen auf früh- und hochmittelalterlichen Fundplätzen von der Insel Rügen bis zur Uckermark, Studien zur Archäologie Europas, 33, Bonn, Verlag Dr. Rudolf Habelt GmbH.
Biermann F. 2021, Archaeological Evidence for Slavery Among the Early Medieval North Western Slavs, w: F. Biermann, M. J ankowiak (red.), The Archaeology of Slavery in Early Medieval Northern Europe, The Invisible Commodity, Cham, Switzerland, Springer, s. 141-160.
Biermann F. 2022, Sklaverei und Menschenhandel im frühen Mittelalter – Slawen an Elbe und Ostsee, ,,Archäologie in Deutschland” 1, s. 8-13.
Biermann F., Henning J. 2008, Orientalisches Silber in der Uckermark – der frühmittelalterliche Burgwall auf dem Werderberg von Potzlow, „Heimatkalender Prenzlau“ 56, s. 32-41.
Biermann F., Jankowiak M. (red.) 2021, The Archaeology of Slavery in Early Medieval Northern Europe, The Invisible Commodity, Cham, Switzerland, Springer.
Biermann F., Jankowiak M. 2021, Introduction: An ‘Invisible Commodity’?, w: F. Biermann, M. J ankowiak (red.), The Archaeology of Slavery in Early Medieval Northern Europe, The Invisible Commodity, Cham, Switzerland, Springer, s. 1-5.
Bieżuńska-Małowist I., Małowist M. 1987, Niewolnictwo, Warszawa, Czytelnik.
Bodel J. 2005, Caveat Emptor: Towards a Study of Roman Slave-Traders, ,,Journal of Roman Archaeology” 18: 1, s. 181-195.
Bogomolov G.I., Gendel’man P.I. 1991, Bytovye metalličeskie predmety s gorodiŝa Kanka, ,,Istoriâ material’noj kul’tury Uzbekistana” 25, s. 137-149.
Boltenko M.F. 1947, Starodavnâ rus’ka Berezan’, ,,Arheologіâ” 1, s. 39-51.
Boltenko M.F.1960, Istoričeskie sud’by ostrova Berezani, ,,Zapiski Odesskogo arheologičeskogo obŝestva” 1 (34), s. 38-46.
Braun F., Arne T. 1914, Den svenska runstenen fran ön Berezanj utanför Dneprmynningen, ,,Fornvännen” 9, s. 44-48.
Braun F.A. 1907, Švedskaâ runičeskaâ nadpis’, najdennaâ na o. Berezani, ,,Izvestiâ Imperatorskoj arheologičeskoj komissii” 23, s. 66-75.
Brink S. 2001, Slaves in Early Scandinavian Society, w: M. Toplak, H. Østhus, R. Simek (red.), Viking-Age Slavery, Studia Medievalia Septentrionalia, t. 29, Wien, Fassbaender, s. 72-94.
Brink S. 2008, Slavery in the Viking Age, w: S. Brink, N. Price (red.), The Viking World, London–New York, Routledge, s. 49-56.
Brink S. 2020, Slavery in medieval Scandinavia: some points of departure, w: M. Jankowiak, J. Gruszczyński, J. Shepard (red.), Viking-Age Trade. Silver, Slaves and Gotland, London–New York, Routledge, s. 40-56.
Danielewski M. 2021, The stronghold in Grzybowo in the context of interdisciplinary research into the functions of early medieval strongholds from the 10th and 11th centuries, Poznań, Faculty of Archaeology, Adam Mickiewicz University in Poznań.
Dovženok V. J. 1953, Feodalʹnij maêtok v epohu Kiïvsʹkoï Rusì v svìtlì arheologìčnih danih, „Arheologìâ” 8, s. 10-27.
Downham C. 2009, The Viking Slave Trade, “History Ireland”, May/June, s. 15-17.
– Dudek J. 2016, Chazarowie. Polityka-kultura-religia, VII-XI wiek, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Dulinicz M. 1994, Problem datowania grodzisk typu Tornow i grupy Tornow-Klenica, „Archeologia Polski” 39 (1-2), s. 31-49.
Èngovatova A.V., Dobrovol’skaâ M.V., Antipina E.E., Zajceva G.I. 2013, Kollektivnye zahoroneniâ v Âroslavle. Rekonstrukciâ sistemy pitaniâ na osnove rezul’tatov izotopnogo analiza, ,,Kratkie soobŝeniâ Instituta arheologii RAN” 228, s. 96-115.
Fëdorov G.B. 1953, Gorodiŝe Ekimaucy, „Kratkie soobŝeniâ Instituta istorii material’noj kul’tury AN SSSR” 50, s. 104-126.
Fentress E. 2005, On the Block: Catastae, Chalcidica and Cryptae in Early Imperial Italy, ,,Journal of Roman Archaeology” 18: 1, s. 220-234.
Filipčuk M.A. 2009, Struktura Plìsnes’kogo arheologìčnogo kompleksu v slov’âns’kij ta davn’orus’kij čas, ,,Vìsnik Ìnstitutu arheologìï L’vìvs’kogo nacìonalʹnogo unìversitetu ìmenì Ìvana Franka” 4, s. 3-21.
Filipčuk M.A. 2012, Slov’âns’kì poselennâ VIII-X st. v ukraïns’komu Prikarpattì, L’viv, Astrolâbìâ.
Fontaine J.M. 2017, Early medieval slave-trading in the archaeological record: comparative methodologies, ,,Early Medieval Europe” 25 (4), s. 466-488.
Fontaine J.M. 2021, The Archaeology of Slave Trading in Viking-Age Britain and Ireland: A Methodological Approach, w: F. Biermann, M. J ankowiak (red.), The Archaeology of Slavery in Early Medieval Northern Europe, The Invisible Commodity, Cham, Switzerland, Springer, s. 53-63.
Frankopan P. 2015, The Silk Roads. A New History of the World, London–New York, Bloomsbury.
Froânov I.Â. 1974, Kievskaâ Rus’. Očerki social’no-èkonomičeskoj istorii, Leningrad, Izdatel’stvo LGU.
Garkavi A.Â. 1870, Skazaniâ musulʹmanskih pisatelej o Slavânah i Russkih: (s poloviny VII v. do konca X v. po R. X.), Sankt-Peterburg, Tipografiâ Imperatorskoj akademii nauk.
Ģinters V. 1936, Daugmales pilskalna 1935.gada izrakumi, ,,Senatne un Māksla” 1, s. 87-105.
Gončarov V.K. 1950, Rajkoveckoe gorodiŝe, Kiev, Izdatel’stvo AN USSR.
Goodall I.H. 1990, Locks and keys, w: M. Biddle (red.), Object and economy in medieval Winchester: artefacts from medieval Winchester, Winchester Studies, t. 7, Oxford, Clarendon, s. 1001-1036.
Gorbunova K.S. 1979, O haraktere poseleniâ na ostrove Berezan’, w: L.S. Klejn (red.), Problemy arheologii, t. 2, Leningrad, Izdatel’stvo LGU, s. 170-174.
Gorûnova V.M. 2016, Gorodok na Lovati X-XII vv. (K probleme stanovleniâ goroda severnoj Rusi), Trudy IIMK RAN, t. 47, Sankt-Peterburg, Dmitrij Bulanin.
Grekov B.D. 1934, Rabstvo i feodalizm v drevnej Rusi (Doklad i zaklûčitel’noe slovo), ,,Izvestiâ Gosudarstvennoj Akademii istorii material’noj kul’tury” 86, s. 5-66, 145-163.
Grekov B.D. 1953, Kievskaâ Rus’, Moskva, Izdatel’stvo Akademii nauk SSSR.
Gurevič F.D. 1981, Drevnij Novogrudok, Leningrad, Nauka.
Gustafsson N.B. 2009. För folk och fä. Om vikingatida fjättrar och deras användning, ,,Fornvännen” 104, s. 89-96.
Haga S.E. 2019, Slaves in the Viking Age: Functions, Social Roles, and Regional Diversity, Master’s Thesis in Viking and Medieval Studies, Department of Linguistics and Scandinavian Studies (ILN), University of Oslo, Oslo.
Halikov A.H. 1981, Semenovskij klad železnyh izdelij, w: A.H. Halikov (red.), Iz istorii rannih bulgar, Kazan’, Akademiâ nauk SSSR, Kazanskij filial, s. 102-107.
Halikov A.H. 1985, Kul’tura Bilâra. Bulgarskie orudiâ truda i oružie X-XIII vv., Moskva, Nauka.
Hall G.M. 2008, Ambiguity and contradiction in the archaeology of slavery, ,,Archaeological Dialogues” 15:2, s. 128-130.
Hardt M. 2017, The Importance of the Slave Trade for the Slavic Princes of the Early and High Middle Ages, w: V. Loré, G. Bührer-Thierry, R. Le Jan (red.), Acquérir, prélever, contrôler: Les ressources en compétition (400-1100), Haut Moyen Âge, t. 25, Turnhout, Brepols, s. 81-93.
Harper K. 2011, Slavery in the Late Roman World, AD 275-425, Cambridge, Cambridge University Press.
Heinrich A.R. 2012, Some Comments on the Archaeology of Slave Diets and the Importance of Taphonomy to Historical Faunal Analyses, ,,Journal of African Diaspora Archaeology and Heritage” 1: 1, s. 9-40.
Henning J. 1991, Archäologische Funde von Eisenfesseln aus den bulgarischen Siedlungsgebieten zwischen Wolga und Donau, w: R. Rashev (red.), Probliemi na prabalgarskata istorija i kultura, t. 2, Sofija-Shumen, BAN, AIM filial Shumen, Arges, s. 52-61.
Henning J. 1992, Gefangenfesseln im slawischen Sidlungsraum und der europäische Sklavenhandel im 6. bis 12. Jahrhundert, ,,Germania” 70, s. 403-426.
Henning J. 2008, Strong Rulers – Weak Economy? Rome, the Carolingians and the Archaeology of Slavery in the First Millenium AD., w: J.R. Davis, M. McCormick (red.), The Long Morning of Medieval Europe. New Directions in Early Medieval Studies, Aldershot, Ashgate, s. 33-53.
Herrmann J. 1985, Die Slaven in Deutschland. Geschichte und Kultur der slawischen Stämme westlich von Oder und Neisse vom 6. bis 12. Jahrhundert. Ein Handbuch, Veröffentlichungen des Zentralinstituts für Alte Geschichte une Archäologie der Akademie der Wissenschaften der DDR, t. 14, Berlin, Akademie Verlag.
Ìvančenko L.I. 1990, Davn’orus‘ke gorodiŝe poblizu s. Sahnìvka na Rosì, „Arheologìâ” 3, s. 134-141.
Ìzmajlov I.L. 1991, K voprosu o bulgaro-skandinavskih kontaktah, w: P.N. Starostin, A.H. Halikov, F.Š. Huzin (red.), Bilâr – stolica domongolskoj Bulgarii, Kazan‘, Akademiâ nauk SSSR, Kazanskij naučnyj centr, s. 130-138.
– Izmajlov I.L. 2000, Balymerskij kurgannyj mogil‘nik i ego istoriko-kul‘turnoe značenie, w: K.Š. Ishakov, R.S. Hakimov, M.A. Usmanov (red.), Srednevekovaâ Kazan‘: vozniknovenie i razvitie: Materialy Meždunarodnoj naučnoj konferencii. Kazan‘, 1-3 iûnâ 1999 goda, Kazan‘, Izdatel‘stvo “Master-Lajn”, s. 190-206.
Izmajlov I.L. 2003a, Balymerskij kurgannyj mogilʹnik v svete kontaktov severnoj Evropy i Volžskoj Bulgarii: problemy i diskussii, w: B.B. Boguš, A.N. Kirpičnikov (red.), Ladoga i istoki rossijskoj gosudarstvennosti i kul‘tury: meždunarodnaâ naučno-praktičeskaâ konferenciâ provedena v Staroj Ladoge Leningradskoj oblasti pod ègidoj Organizacii Ob‘edinennyh nacij po voprosam obrazovaniâ, nauki i kul‘tury 30 iûnâ-2 iûlâ 2003 g., Sankt-Peterburg, Vesti, s. 127-141.
Izmajlov I.L. 2003b, Balymerskij kurgannyj mogilʹnik i ,,Rusy” na Volge: problemy i diskussi, w: L.N. Andreev, R.N. Musin (red.), Velikij Volžskij Put‘, materialy 2-go ètapa Meždunarodnoj naučno-praktičeskoj konferencii „Velikij Volžskij put‘“, Sankt-Peterburg-Stokgol‘m- Sankt-Peterburg, 5-14 avgusta 2002 g., t. 2: Istoriâ formirovaniâ i kul‘turnoe nasledie, Kazan‘, Institut istorii Akademii nauk Tatarstana, s. 50-69.
Jagodziński M.F. 2017, Janów Pomorski. Stan. 1. Struktura i zabudowa strefy portowej. Wyniki badań archeologicznych w latach 1982-1991, t. 3: 1, Studia nad Truso, t. 3, Elbląg, Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu.
Jankowiak M. 2012, Dirhams for slaves. Investigating the Slavic slave trade in the tenth century, Medieval Seminar, Oxford, s.n.
Jankowiak 2013, Two systems of trade in the Western Slavic lands in the 10th century, w: M. Bogucki, M. Rębkowski (red.), Economies, Monetisation and Society in the West Slavic Lands, 800-1200 AD, Wolińskie Spotkania Mediewistyczne, t. 2, Szczecin, Wydawnictwo IAE PAN, Wydawnictwo WH US, s. 137-148.
Jankowiak 2016, Byzantine Coins in Viking-Age Northern Lands’, w: F. Androshchuk, J. Shepard, M. White (red.), Byzantium and the Viking World, Acta Universitatis Upsaliensis, Studia Byzantina Upsaliensia 16, Uppsala, Uppsala Universitet, s. 117-139.
Jankowiak 2017, What Does the Slave Trade in the Saqaliba Tell Us about Early Islamic Slavery, ,,International Journal of Middle East Studies” 49: 1, s. 169-172.
Jankowiak 2020, Dirham flows into northern and eastern Europe and the rhythms of the slave trade with the Islamic world, w: M. Jankowiak, J. Gruszczyński, J. Shepard (red.), Viking-Age Trade. Silver, Slaves and Gotland, London–New York, Routledge, s.105-128.
Jankowiak 2021, Tracing the Saqaliba: Slave Trade and the Archaeology of the Slavic Lands in the Tenth Century, w: F. Biermann, M. J ankowiak (red.), The Archaeology of Slavery in Early Medieval Northern Europe, The Invisible Commodity, Cham, Switzerland, Springer, s. 161-181. Joshel S.R. 2010, Slavery in the Roman World, Cambridge, Cambridge University Press.
Joshel S.R., Petersen L.H. 2014, The Material Life of Roman Slaves, Cambridge, Cambridge University Press.
Kalinina T.M. 2000, Zametki o torgovle v Vostočnoj Evrope po dannym arabskih učenyh IX-X vv., w: T.M. Kalinina (red.), Drevnejšie gosudarstva Vostočnoj Evropy, 1998 god: Pamâti člena-korrespondenta Rossijskoj akademii nauk A.P. Novosel’ceva, Moskva, Vostonaâ literature, s. 106-119.
Kalinina T.M., Konovalova I. G. 2009, Vostočnye istočniki, cz. 1, Drevnââ Rus’ v svete zarubežnyh istočnikov, Hrestomatiâ, t. 3, Moskva, Russkij Fond sodejstviâ obrazovaniû i nauke.
Kazakov E.P. 1991, Bulgarskoe selo X-XIII vekov nizovij Kamy, Kazan’, Tat-knigizdat.
Klápště J. 2012, The Czech lands in medieval transformation, East Central and Eastern Europe in the Middle Ages, 450-1450, t. 17, Leiden–Boston, Brill.
Kłosowska A. 2020, The Etymology of Slave, w: C.E. Karkov, A. Kłosowska, V.W.J. van Gerven Oei (red.), Disturbing Times: Medieval Pasts, Reimagined Futures, New York, Santa Barbara, Punctum Books, s. 151-214.
Kmietowicz F. 1969, The Term „Ar-Radanījya” in the Work of Ibn Hurdadbeh, ,,Folia Orientalia” 11, s. 163-173.
Kočkina A.F., Stašankov D.A. 1993, Arheologičeskie issledovaniâ na I Krasnosûndûkovskom gorodiŝe v 1991 godu, w: P.S. Kabytov, G.I. Mateveeva (red.), Arheologičeskie issledovaniâ v Povolž’e: mežvuzovskij sbornik statej, Samara, Samarskij universitet, s. 183-218.
Kolčin B.A. 1953, Černaâ metallurgiâ i metalloobrabotka v drevnej Rusi. Domongol’skij period, Materialy i issledovaniâ po arheologii SSSR, t. 32, Moskva–Leningrad, Izdatel’stvo AN SSSR.
Kolčin B.A. 1958, Hronologiâ novgorodskih drevnostej, „Sovetskaâ arheologiâ” 2, s. 92-111.
Kolčin B.A. 1959, Železoobrabatyvaûŝee remeslo Novgoroda Velikogo, w: A.V. Arcihovskij, B.A. Kolčin (red.), Trudy Novgorodskoj arheologičeskoj èkspedicii, t. 2, Materialy i issledovaniâ po arheologii SSSR, t. 65, Moskva, Izdatel’stvo AN SSSR, s. 7-120.
Kolčin B.A. 1982, Hronologiâ novgorodskih drevnostej, w: B.A. Kolčin, V.L. Ânin (red.), Novgorodskij sbornik. 50 let raskopok Novgoroda, Moskva, Nauka, s. 156-177.
Koloda V.V. 2009, Problemy gradoobrazovaniâ v rannesrednevekovyh kontaktnyh zonah (na primere lesostepnogo regiona Severskogo Donca), w: A. Špilev (red.), Srednevekovyj gorod Ûgo-Vostoka Rusi: predposylki vozniknoveniâ, èvolûciâ, material’naâ kul’tura, Materialy konferencii, posvâŝennoj100-letiû načala arheologičeskih issledovanij Gočevskogo arheologičeskogo kompleksa, Kursk, Kurskij muzej arheologii, s. 35-43.
Komar A.V. 2012, Kiev i Pravoberežnoe Podneprov’e, w: N.A. Makarov (red.), Rus’ v IX-X vekah: arheologičeskaâ panorama, Moskva–Vologda, Russkij Sever, s. 301-333.
Konovalova I. 2001, Rusy na Kaspii v IX – pervoj polovine X v., w: F.Š. Huzin (red.), Velikij Volžskij Put’, Materialy Kruglogo stola i Meždunarodnogo seminara Kazan’, 28-29 avgusta 2000 goda, Kazan’, Institut istorii Akademii nauk Tatarstana, s. 164-172.
Kouřil P. 1994, Slovanské osídlení českého Slezska, Brno–Český Těšín, Archeologický ústav ČSAV, Muzeum Těšínska v Českém Těšíně.
Koval’ V.Û. 2014, O mestopoloženii Vojnickogo myta, w: A.V. Èngovatova (red.), Arheologiâ Podmoskov â, t. 10, Moskva, IA RAN, s. 111-128.
Krutìlov V.V., Smirnov O.Ì., Bondarenko D.V. 2018, Rozkopki antičnogo poselennâ Borisfen (o. Berezan’) na dìlâncì „GŠ”, w: Û.V. Boltrik (red.), Arheologìčnì doslìdžennâ v Ukraïnì – 2016, Kiïv, ÌA NAN Ukraïni, s. 159-161.
Kudrâvcev A.A. 2014, Zamki i klûči v material’noj kul’ture srednevekovogo Novgoroda, Dissertaciâ na soiskanie učenoj stepeni kandidata istoričeskih nauk, Moskva, Institut arheologii RAN.
Lane P.J., MacDonald K.C. (red.) 2011, Slavery in Africa. Archaeology and Memory, Proceedings of the British Academy, t. 168, Oxford, Oxford University Press, The British Academy.
Lapšin V.A. 2009, Tver’ v XIII-XV vv. (po materialam raskopok 1993-1997 gg.), Sankt-Peterburg, Fakul’tet filologii i iskusstv SPbGU.
Levašova V.P. 1956, Sel’skoe hozâjstvo, w: B.A. Rybakov (red.), Očerki po istorii russkoj derevni X-XIII vv., Pamâtniki kul’tury: Trudy Gosudarstvennogo Istoričeskogo muzea, t. 32, Moskva, Goskul’tprosvetizdat, s. 19-105.
Lewicki T. 1964, Handel niewolnikami słowiańskimi w krajach arabskich, w: G. Labuda i in. (red.), Słownik starożytności słowiańskich: encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII, t. 2: F-K, cz.1: F-H, Wrocław–Warszawa–Kraków, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, s. 191.
Litavrin G.G. 2001, Kievo-Pečerskij paterik o rabotorgovcah-iudeâh v Hersone i o mučeničestve Evstratiâ Postnika, w: Litavrin G.G., Vizantiâ i slavâne: (Sbornik statej), Sankt-Peterburg, Aletejâ, s. 478-495.
Little L.K. (red.) 2006, Plague and the End of Antiquity. The Pandemic of 541-750, Cambridge, Cambridge University Press.
Lukaszewicz A. 1998, De Sclavinis et sclavis..., ,,Dialogues d’histoire ancienne’’ 24: 2, s.129-135.
Lunde P., Stone C. 2012, Ibn Fadlān and the land of darkness: Arab travelers in the far north, London, Penguin Classics.
Macháček J. 2021, Slave Trade in Great Moravia: Reality or Fiction?, w: F. Biermann, M. Jankowiak (red.), The Archaeology of Slavery in Early Medieval Northern Europe, The Invisible Commodity, Cham, Switzerland, Springer, s. 113-126.
Marshall L.W., Cameron C.M., Harrod R.P., Martin D.L., Gijanto L., Singleton T.A. 2015, The Archaeology of Slavery: A Comparative Approach to Captivity and Coercion, Occasional Paper, t. 41, Carbondale, IL, Southern Illinois University Press.
Maurici F. 2016, Palermo Normanna. Vicende urbanistiche d’una cittá imperiale (1072-1194), Palermo, Kalos.
Mazo Karras R. 1988, Slavery and society in medieval Scandinavia, New Haven, Yale University Press.
McCormick M. 2002a, Origins of the European Economy: Communications and Commerce, AD 300-900, Cambridge–New York, Cambridge University Press.
McCormick M. 2002b, Verkehrswege, Handel und Sklaven zwischen Europa und dem Nahen Osten um 900: Von der Geschichtsschreibung zur Archäologie?, w: J. Henning (red.), Europa im 10. Jahrhundert. Archäologie einer Aufbruchszeit. Internationale Tagung in Vorbereitung der Ausstellung „Otto der Große, Magdeburg und Europa“, Mainz, P. von Zabern, s. 171-180.
McCormick M. 2009, Narodziny Europy. Korzenie gospodarki europejskiej 300-900, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Mel’nikova E.A. 2017, Èkonomičeskie sistemy v èpohu obrazovaniâ gosudarstva: Drevnââ Rus’ i skandinavskie strany, w: A.S. Ŝavelev (red.), Drevnejšie gosudarstva Vostočnoj Evropy, 2015 god: Èkonomičeskie sistemy Evrazii v ranee Srednevekove, Moskva, IVI RAN, s. 390-440.
Mel’nikova E.A. 2001, Skandinavskie runičeskie nadpisi: novye nahodki i interpretacii: Teksty. Perevod. Kommentarij, Moskva, Vostočnaâ literatura.
Miheev V.K. 1968, Klad železnyh izdelij s seliŝa saltovskoj kul’tury, ,,Sovetskaâ arheologiâ” 2, s. 297-300.
Musin A., Stanisławski B. 2022, Ośrodki węzłowe i kontakty transbałtyckie pomiędzy społecznościami północno-zachodniej Rusi i ziem polskich w X stuleciu, „Przegląd Archeologiczny” 70, s. 175-210.
Musin A.E. 2016, Zagadki doma Svâtoj Sofii: Cerkov’ Velikogo Novgoroda v X-XVI vv., Sankt-Peterburg, Peterburgskoe vostokovedenie.
Musin A.E. 2018, Corpus fratrum ili «soûz arhontov»? Istoriko-arheologičeskij kommentarij k modelâm vlasti v Vostočnoj Evrope konca XI veka, ,,Stratum plus” 5, s. 183-206.
Naumann E., Krzewińska M., Götherström A., Eriksson G. 2014, Slaves as burial gifts in Viking Age Norway? Evidence from stable isotope and ancient DNA analyses, ,,Journal of Archaeological Science” 41, s. 533-540.
Noonan T.S. 1986, Why the Vikings First Came to Russia, „Jahrbücher für Geschichte Osteuropas” 34: 3, s. 321-348.
Noonan T.S. 1998, Why Dirhams First Reached Russia: the Role of Arab-Khazar Relations in the Development of the Earliest Islamic Trade with Eastern Europe, w: Th. S. Noonan, The Islamic World, Russia and the Vikings, 750-900: The Numismatic Evidence, Aldershot, Asghate, s. 151-282 (pt. II).
Noonan T.S. 2001, Volga Bulghāria’s Tenth-Century Trade with Sāmanid Central Asia, ,,Archivum Eurasiae Medii AEVI” 11, s. 140-218.
Olejnikov O.M. 2013, Temnica pervoj poloviny XI v. v srednevekovom Novgorode, „Kratkie soobŝeniâ Instituta arheologii RAN” 228, s. 76-82.
Osterrieder M. 2000, Kulturverbindungen zwischen Regensburg und Kiev (10.-13. Jahrhundert) und die Rolle der Iren, w: H. Beyer-Thoma (red.), Bayern und Osteuropa. Aus der Geschichte der Beziehungen Bayerns, Frankens und Schwabens mit Rußland, der Ukraine und Weißrußland, Veröffentlichungen des Osteuropa-Instituts München. Reihe Geschichte, t. 66, Wiesbaden, Otto Harrassowitz Verlag, s. 57-93.
Ott U. 2014, Europas Sklavinnen und Sklaven im Mittelalter. Eine Spurensuche im Osten des Kontinents, „Werkstatt Geschichte“ 66-67, s. 31-53.
Ottoway P. Rogers N. 2002, Craft, industry and everyday life: finds from medieval York, The archaeology of York, t. 17: 15: The Small finds, York, Council for British Archaeology for York Archaeological Trust.
Ovsânnikov O.V. 1971, O zamkah „bolgarskogo tipa”, „Sovetskaâ arheologiâ” 1, s. 258-260.
Ovsânnikov O.V., Peskova A.A. 1982, Zamki i klûči iz raskopok Izâslavlâ, ,,Kratkie soobŝeniâ Instituta arheologii AN SSSR” 171, s. 93-99.
Paddenberg D. 2002, Ein jungslawischer Handelsplatz im Feuchtboden des ehemaligen Löddigsees bei Parchim, ,,Nachrichtenbl. Arbeitskr. Unterwasserarch” 9, s. 89-94.
Patterson O. 1982, Slavery and social death: a comparative study, Cambridge, Mass. – London, Harvard University Press.
Perry C., Eltis D., Engerman S.L., Richardson D. (red.) 2021, The Cambridge World History of Slavery, t. 2: AD 500 – AD 1420, Cambridge, Cambridge University Press.
Pletneva S.A. 1967, Ot kočevij k gorodam: saltovo-maâckaâ kultura, Materialy i issledovaniâpo arheologii SSSR, t. 142, Moskva, Nauka.
Pogorelaâ V.V. 1985, Ostrov Sv. Èferiâ, w: V.T. Pašuto (red.), Drevnejšie gosudarstva na territorii SSSR. Materialy i issledovaniâ. 1984 god, Moskva, Nauka, s. 188-198.
Pucci G. 2005, ,,Detrahis Vestimenta Venalibus”: Iconografia Della Vendita di Schiavi Nell’Antichità e Oltre, ,,Journal of Roman Archaeology” 18: 1, s. 235-240.
Parchaeology, ,,Slavery & Abolition. A Journal of Slave and Post-Slave Studies” 40: 4, s. 682-705.
Raffield B., Toplak. M., Gardeła L. 2021, Slavery in Viking Age Scandinavia: a review of the archaeological evidence, w: M. Toplak, H. Østhus, R. Simek (red.), Viking-Age Slavery, Studia Medievalia Septentrionalia, t. 29, Wien, Fassbaender, s. 6-56.
Riasanovsky A.V. 1964, “Runaway Slaves” and “Swift Danes” in Eleventh-Century Kiev, “Speculum” 39: 2, s. 288-297.
Roslund M. 2021, Legacy of the Disowned. Finding ambátts in High Medieval Scania and Östergötland Through Ceramic Production, w: F. Biermann, M. Jankowiak (red.), The Archaeology of Slavery in Early Medieval Northern Europe, The Invisible Commodity, Cham, Switzerland, Springer, s. 81-98.
Saparov N.Ž., Omel’čenko A.V. 2017, Gostinicy Pajkenda, ,,Istoriâ i arheologiâ Turana” 3, s. 281-293.
Savčenkova L.L. 1996, Černyj metall Bolgara. Tipologiâ, w: G.A. Fedorov-Davydov (red.), Gorod Bolgar: remeslo metallurgov, kuznecov, litejŝikov, Kazan’: Institut âzyka, literatury i iskusstva im. G. Ibragimova AN Tatarstana, s. 5-88.
Ŝavelev A.S. 2019, Identifikaciâ i lokalizaciâ vostočnoevropejskogo toponima ustaulm (k istolkovaniû runičeskoj nadpisi XI v. na kamne iz hutora Al’stad), “Èlektronnyj naučno-obrazovatel’nyj žurnal «Istoriâ»” 9 (83), URL: http://ras.jes.su/history/s207987840006261-6-1 (dostęp: 1/11/2024).
Schietzel K. 2014, Spurensuche Haithabu. Archäologische Spurensuche in der frühmittelalterlichen Ansiedlung Haithabu. Dokumentation und Chronik 1963-2013, Neumünster–Hamburg, Wachholtz Verlag.
Schreiner P. 1996, Königin Richeza, Polen und das Rheinland. Królowa Rycheza, Polska i Nadrenia. Historische Beziehungen zwischen Deutschen und Polen im 11. Jahrhundert, Pulheim–Poznań, Verein für Geschichte und Heimatkunde, 1996.
Schuldt E. 1967, Die Slawischen Burgen von Neu-Nieköhr/Walkendorf, Kr. Teterow, Schwerin, Museum f. Ur- u. Frühgeschichte.
Sigurðsson J.V. 2001, Viking-Age Scandinavia: a “Slave Society”?, w: M. Toplak, H. Østhus, R. Simek (red.), Viking-Age Slavery, Studia Medievalia Septentrionalia, t. 29, Wien, Fassbaender, s. 57-71.
Sindbæk S. 2017, A Site of Intersection: Staraya Ladoga, Eastern Silvery, and Long-Distance Communication Networks in Early Medieval Europe, w: J. Callmer, I. Gustin, M. Roslund (red.), Identity Formation and Diversity in the Early Medieval Baltic and Beyond. Communicators and Communication, Leiden–Boston, Brill, s. 76-90.
Singleton T.A. 1995, The Archaeology of Slavery in North America, ,,Annual Review of Anthropology” 24, s. 119-140.
Šiškina G.V. 1961, Rannesrednevekovaâ sel’skaâ usad’ba pod Samarkandom, ,,Istoriâ material’noj kul’tury Uzbekistana” 2, s. 192-222.
Smakotina D.V. 2007, “Reka, tekuŝaâ iz strany slavân” (put’ iz varâg v araby po svedeniâm arabskih geografov), ,,Vestnik Tomskogo gosudarstvennogo universiteta” 303, s. 106-108.
Smirnov O. 2017, Cmentarzysko wczesnośredniowieczne na wyspie Berezan, w: A. Zakościelna (red.), Badania archeologiczne w Polsce środkowowschodniej, Zachodniej Białorusi i Ukrainie w roku 2016: streszczenia referatów XXXII konferencji, Lublin, Instytut Archeologii UMCS w Lublinie, Muzeum Lubelskie w Lublinie, s. 47-48.
Solovyov S.L. 1999, Ancient Berezan: The architecture, history and culture of the first Greek colony in the Northern Black Sea, J. Boardman, G.R. Tsetskhlazde (red.), Colloquia Pontica, t. 4, Leiden–Boston, Brill.
Sorokin S.S. 1959, Železnye izdeliâ Sarkela-Beloj Veži, w: M.I. Artamonov (red.), Trudy Volgo-Donskoj arheologičeskoj èkspedicii, t. 2, Materialy i issledovaniâ po arheologii SSSR, t. 75, Moskva–Leningrad, Izdatel’stvo AN SSSR, s. 135-199.
Stal’sberg A. 2000, Nahodki skandinavskogo proishoždeniâ IX-XI vv. v Volžsko-Kamskoj Bulgarii, w: K.Š. Ishakov, R.S. Hakimov, M.A. Usmanov (red.), Srednevekovaâ Kazan’: vozniknovenie i razvitie: Materialy Meždunarodnoj naučnoj konferencii. Kazan’, 1-3 iûnâ 1999 goda, Kazan’, Izdatel’stvo “Master-Lajn”, s. 235-238.
Stanisławski B. 2015, Potencjał poznawczy studiów nad kontaktami pomiędzy społecznościami Europy Środkowo-wschodniej i emiratem Samanidów, w: S. Moździoch, K. Chrzan (red.), Jak dobrze mieć sąsiada. Problem sąsiedztwa w średniowieczu w świetle archeologii, Spotkania Bytomskie, t. 7, Wrocław, Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, Ośrodek Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza, s. 171-185.
Štefan I. 2011, Great Moravia, Statehood and Archaeology. The “Decline and Fall” of One Early Medieval Polity, w: J. Machaček, Š. Ungerman (red.), Fruhgeschichtliche Zentralorte in Mitteleuropa. Internationale Konferenz und Kolleg der Alexander von Humboldt-Stiftung zum 50. Jahrestag des Beginns archäologischer Ausgrabungen in Pohansko bei Břeclav, 5.-9.10.2009, Břeclav, Tschechische Republik, Studien zur Archäologie Europas, t. 14, Bonn, Habelt Verlag, s. 333-354.
Štefan I. 2021, Slavery and Slave Trade in Early Medieval Bohemia: Archaeology of Slavery or Slavery of Archaeology?, w: F. Biermann, M. J ankowiak (red.), The Archaeology of Slavery in Early Medieval Northern Europe, The Invisible Commodity, Cham, Switzerland, Springer, s. 127-140.
Thompson F.H. 1993, Iron age and Roman slave-shackles, ,,The Archaeological Journal” 150, s. 57-168.
Thompson F.H. 2003, The archaeology of Greek and Roman slavery, Reports of the Research Committee of the Society of Antiquaries of London, t. 66, London, Bloomsbury.
Tietz B. 2017, Upadek grodów wschodniej części strefy Tornow-Klenica a proces budowy władztwa Piastów na terenie Wielkopolski, w: W. Drelicharz, D. Jasiak, J. Poleski (red.), Spór o początki państwa polskiego: historiografia, tradycja, mit, propaganda, Kraków, Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”, s. 99-117.
Toch M. 2014, Was There a Jewish Slave Trade (or Commercial Monopoly) in the Early Middle Ages?, w: S. Hanß, J. Schiel (red.), Mediterranean Slavery Revisited (500-1800), Zürich, Chronos, s. 421-444.
Toplak M., Østhus H., Simek R. (red.) 2021, Viking-Age Slavery, Studia Medievalia Septentrionalia, t. 29, Wien, Fassbaender.
Treštik D. 2001, Eine grosse Stadt der Slawen namens Prag: Staaten und Sklaven in Mitteleuropa im 10. Jahrhundert, w: P. Sommer (red.), Boleslav III: der tschechische Staat um das Jahr 1000, Praha, Filosofia, s. 93-138.
Trimble J. 2016, The Zoninus Collar and the Archaeology of Roman Slavery, ,,American Journal of Archaeology” 120: 3, s. 447-472.
Trümper M. 2009, Graeco-Roman Slave Markets: Fact or Fiction?, Oxford–Oakville, CT, Oxbow Books.
Ûra R.O. 1962, Drevnìj Kolodâžin, w: S.M. Bibikov (red.), Arheologìčnì pam’âtki URSR, t. 10, Doslìdžennâ pam’âtok drevn’oï Rusi, Kiïv, Vidavnictvo Akademìï nauk Ukraïns’koï RSR, s. 57-130.
Valante M. 2013, Castrating Monks: Vikings, the Slave Trade and the Value of Eunuchs, w: L. Larissa Tracy (red.), Castration and Culture in the Middle Ages, Cambridge, D.S. Brewer, s. 174-187.
Valeev R.M. 2007, Torgovlâ i torgovye puti Srednego Povolž’â i Priural’â v èpohu srednevekov’â (IX – načalo XV veka), Kazan’, Izdate’stvo KGU.
Vasil’evskij V. 1888, Drevnââ torgovlâ Kieva s Regensburgom, „Žurnal Ministerstva narodnogo prosveŝeniâ” 7, s. 121-150.
Verlinden Ch. 1955, L’esclavage dans L’Europe médiévale, Brugge, De Tempel.
Vinogradov Û.A., Musin A.E. 2019, Imperatorskaâ arheologičeskaâ komissiâ i issledovanie drevnej Ol’vii i Berezani, w: A.E. Musin, M.V. Medvedeva (red.), Imperatorskaâ arheologičeskaâ komissiâ (1859-1917): istoriâ pervogo gosudarstvennogo učreždeniâ rossijskoj arheologii ot osnovaniâ do reformy: kollektivnaâ monografiâ, t. 1, Sankt-Peterburg, IIMK RAN, s. 654-742.
Wasilewski W.G. 1905, Kiew‘s Handel mit Regensburg in alter Zeit, „Verhandlungen des Historischen Vereins für Oberpfalz und Regensburg“ 57, Neue Folge 49, s. 185-223.
Westphalen P. 2002, Die Eisenfunde von Haithabu, Die Ausgrabungen in Haithabu, t. 10, Neumunster, Wachholtz Verlag.
Wieczorek A., Hinz H.-M. (red.) 2000, Europas Mitte um 1000. Katalog, t. 1-2, Stuttgart, Theiss.
Wyatt D. 2020, Reading between the Lines: Tracking Slaves and Slavery in the Early Middle Ages, w: M. J ankowiak, J. Gruszczyński, J. Shepard (red.), Viking-Age Trade. Silver, Slaves and Gotland, London–New York, Routledge, s. 17-39.
Zachrisson T. 2021, Bonded People: Making Thralls Visible in Viking-Age and Early Medieval Sweden, w: F. Biermann, M. Jankowiak (red.), The Archaeology of Slavery in Early Medieval Northern Europe, The Invisible Commodity, Cham, Switzerland, Springer, s. 99-110.
Zaharov S.D. 2004, Drevnerusskij gorod Beloozero, Moskva, Indrik.
Zhirohov M., Nicolle D. 2019, The Khazars: A Judeo-Turkish Empire on the Steppes, 7th-11th Centuries AD, Oxford, Bloomsbury Publishing plc.
Zhivkov B. 2015, Khazaria in the 9th and 10th Centuries, East Central and Eastern Europe in the Middle Ages, 450-1450, t. 30, Leiden–Boston, Brill.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Błażej Stanisławski, Aleksander Musin
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.