Słowa kluczowe
declining paganism
Rudolf’s catalogue of magic
Jan Długosz
religious coexistence
Jak cytować
Abstrakt
The article analyses sources of information about the cultivation of rituals and beliefs considered by clerical writers to be “remains” of paganism by the common people in Poland in the 14th and 15th centuries. A detailed analysis of the content of these accounts indicates that the “pagans” (a term used by the sources to describe people who had been formally baptised) had adopted many themes inspired by content derived indirectly from Christianity and ancient culture. These influences are particularly evident in the spread of ancient magical practices. The local, non-Christian pantheon of deities described by chronicler Jan Długosz also indicates that religious beliefs drew on these inspirations. The arguments presented above are in favour of rejecting Brückner’s a priori views on the low credibility of Długosz’s account. However, Długosz committed an anachronism by transferring his contemporary phenomena to pre-Christian times. The sources collected indicate that “pagan” relics survived in Poland as long as until the 15th century.
Bibliografia
Abraham W. 1889, Exhortatio visitationis synodalis z diecezji włocławskiej, wyd. W. Abraham, Archiwum Komisji Historycznej, t. 5, Kraków, s. 220-231.
Annales 1964, Ioannis Dlugossi Annales, lib. 1-2, ed. J. Dąbrowski, Varsoviae, PWN.
Apulejusz 1975, Apologia, czyli w obronie własnej księga o magii, tłum. i opr. J. Sękowski, Warszawa, PIW.
Apulejusz 2002, O bogu Sokratesa i inne pisma, tłum. K. Pawłowski, Warszawa, PWN. Augustyn (św.)
Augustyn (św.) 1998, Państwo Boże, tłum. W. Kubicki, wstęp J. Salij, Kęty, Wydawnictwo Antyk.
Banaszkiewicz J. 2018, W stronę rytuałów i Galla Anonima, Kraków, Avalon.
Biblia sacra 1996, Biblia sacra iuxta Vulgatam versionem, ed. R. Gryson, Stuttgart, Deutsche Bibelgesellschaft.
Bracha K. 1999, Teolog, diabeł i zabobony. Świadectwo traktatu Mikołaja Magni z Jawora De supersticionibus (1405 r.), Warszawa, Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN.
Bracha K. 2000, Katalog magii Rudolfa (na marginesie dotychczasowych prac), w: red. A.M. Wyrwa, J. Dobosz, Cystersi w społeczeństwie Europy Środkowej. Materiały z konferencji naukowej odbytej w klasztorze oo. Cystersów w Krakowie Mogile z okazji 900 rocznicy powołania Zakonu Ojców Cystersów, Poznań–Kraków–Mogiła 5-10 października 1998, Poznań, Wydawnictwo Poznańskie, s. 806-820.
Brückner A. 1974, Kultura, piśmiennictwo, folklor, wybór prac pod red. W. Berbelickiego, T. Ulewicza, Warszawa, PWN.
Brückner A. 1985, Mitologia słowiańska i polska, wstęp i opracowanie S. Urbańczyk, Warszawa, PWN.
Brückner A. 1993, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa, Wiedza Powszechna.
Burchardt J. 1979, List Witelona do Ludwika we Lwówku Śląskim, Wrocław, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich Wydawnictwo PAN.
Burke P. 2009, Kultura ludowa we wczesnonowożytnej Europie, tłum. R. Pucek, M. Sczubiałka, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Bylina S. 1999, Kultura ludowa Polski i Słowiańszczyzny średniowiecznej, Warszawa, Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna w Łowiczu, Instytut Historii PAN.
Bylina S. 2002, Chrystianizacja wsi polskiej u schyłku średniowiecza, Warszawa, Instytut Historii PAN.
CdP 1858, Codex diplomaticus Poloniae, t. 3, ed. J. Bartoszewicz, Varsoviae.
Cetwiński M. 1987, Wokół „Klejnotów”, w: J. Hertel, J. Wroniszewski, Genealogia. Studia nad wspólnotami krewniaczymi i terytorialnymi w Polsce średniowiecznej na tle porównawczym, Toruń, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Rozprawy.
Cetwiński M. 1995, Las w polskiej legendzie heraldycznej, Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, t. 2 (13), s. 27-40.
Cetwiński M. 2016a, Kościół i blade widmo pogaństwa: średniowieczna historiografia o chrystianizacji ziem polskich, w: M. Rębkowski, Kościoły w dobie chrystianizacji, Szczecin, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Katedra Archeologii Uniwersytetu Szczecińskiego.
Cetwiński M. 2016 b, Jan Długosz o początkach Gniezna i tamtejszym „delubrum primarium” Plutona – Nyji, w: A. Teterycz-Puzio, Na szlakach dwóch światów. Studia ofiarowane Profesorowi Jerzemu Hauzińskiemu, Słupsk, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej w Słupsku, s. 407-419.
Cetwiński M. 2018, Jan Długosz a mnich lubiąski: spór o początki polskiego rolnictwa, Zeszyty Historyczne (Prace naukowe UJD w Częstochowie), t. 17, s. 13-20.
Czarnowski S. 1958, Kształtowanie się folkloru polskiego, w: S. Czarnowski, Dzieła, t. 5, Warszawa, PWN, s. 89-94.
Dąbrowski J. 1964, Dawne dziejopisarstwo polskie (do roku 1480), Wrocław, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Danielewski M. 2019, Cuiavia Christiana. U progu chrześcijaństwa i Kościoła na Kujawach w X-XII wieku, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM.
Dobosz J. 2002, Monarchia i możni wobec Kościoła w Polsce do początku XIII wieku, Poznań, Wydawnictwo Poznańskie.
Drabina J. 1994, Wierzenia, religie, wspólnoty wyznaniowe w średniowiecznej Polsce i na Litwie i ich koegzystencja, Kraków, Uniwersytet Jagielloński.
Flawiusz Filostratos 1997, Żywot Apoloniusza z Tyany, tłum. I. Kania, wstęp M. Dzielska, Kraków, Oficyna Literacka.
Gediga B. 1996, Chrystianizacja i utrzymywanie się przedchrześcijańskich praktyk kultowych na Śląsku, w: Z. Kurnatowska, Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej, t. 1, Wrocław, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, s. 159-168.
Gieysztor A. 2006, Mitologia Słowian, wstęp K. Modzelewski, posłowie L.P. Słupecki, opracowanie na podstawie rękopisu A. Pieniądz, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Goody J. 2012, Renesans. Czy tylko jeden?, tłum. I. Kania, Warszawa, Czytelnik.
Graves R. 1967, Mity greckie, tłum. H. Krzeczkowski, wstęp A. Krawczuk, Warszawa, PIW.
Grzegorz Wielki 2000, Dialogi, tłum. E. Czerny, A. Świderkówna, komentarz i opr. M. Starowieyski, Kraków, Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów.
Guriewicz A. 1976, Kategorie kultury średniowiecznej, tłum. J. Dancygier, Warszawa PIW.
Guriewicz A. 1987, Problemy średniowiecznej kultury ludowej, Warszawa, PIW.
Horacy 1980, Q. Horati Flacci, Opera, t. 1-2, Horacy, Dzieła, t. 1, 2, tłum. i wstęp S. Gołębiowski, Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Huizinga J. 1985, Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury, tłum. M. Kurecka, W. Wirpsza, Warszawa, „Czytelnik”.
Jochelson A. 1993, Legenda świętej Jadwigi, tłum. A. Jochelson przy współudziale M.W. Gogolewskiej, do druku przygotował J. Pater, Wrocław, Uniwersytet Wrocławski Centrum Badań Śląskoznawczych i Bohemistycznych.
Karwot E. 1955, Katalog magii Rudolfa. Źródło etnograficzne XIII wieku, Wrocław, Zakład Imienia Ossolińskich – Wydawnictwo.
KDW 1877, Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1, wyd. 1, Zakrzewski, Poznań.
Kieckhefer R. 2001, Magia w średniowieczu, tłum. I. Kania, Kraków, Uniwersitas.
Klapper J. 1915, Deutscher Volksglaube in Schlesien in ältester Zeit, Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft fár Volkskunde, Bd. 17, s. 19-57.
Kloch B. 2015, Między wyobrażeniem a rzeczywistością. Rozważania nad powstawaniem zrębów lokalnych struktur parafialnych biskupstwa wrocławskiego na jego południowych rubieżach do czasów utworzenia archidiakonatu opolskiego około 1230 roku, w: B. Czechowicz, Księstwa Opolskie i Raciborskie. Terytoria – struktury – elity – dziedzictwo, Opole, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 31-59.
Kwiatkowski S. 2015, O przydatności kategorii habitusu w badaniach nad chrystianizacją społeczeństw zachodniosłowiańskich, Kwartalnik Historyczny, R. 122, s. 791-798.
Liber fundationis 1991, Liber fundationis claustri Sancte Marie Virginis in Heinrichow czyli Księga henrykowska, wyd. J. Matuszewski, S. Rospond, tłum. R. Grodecki, Wrocław, Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu.
Łowmiański H. 1979, Religia Słowian i jej upadek (w. VI- XII), Warszawa PWN.
Maleczyński K. 1926, Najstarsze targi w Polsce i stosunek ich do miast przed kolonizacją na prawieniemieckim, Lwów, Towarzystwo Naukowe.
Mika N. 2000, Początki fundacji cysterskiej nad rzeką Rudą na Górnym Śląsku, w: A.M. Wyrwa, J. Dobosz, Cystersi w społeczeństwie Europy środkowej, Poznań, Wydawnictwo Poznańskie, s. 290-297.
Młynarska-Kaletynowa M. 1967, Targ na Zielone Świątki, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. 15, s. 25-31.
Najstarszy zwód prawa 1995, Najstarszy zwód prawa polskiego, wyd. i opr. J. Matuszewski, J.S. Matuszewski, Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Owidiusz 2008, Fasti. Kalendarz poetycki, tłum. E. Wesołowska, Wrocław, Zakład Naukowy im. Ossolińskich.
Parkosz J. 1985, Traktat o ortografii polskiej, opr. M. Kucała, Warszawa, PWN.
Pismo Święte 1965, Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, re. Benedyktynów Tynieckich, Poznań, Wydawnictwo Pallotinum.
Pliniusz 1961, Historia naturalna (wybór), tłum. I. i T. Zawadzcy, Wrocław–Kraków, Zakład Naukowy im. Ossolińskich.
Potkański K. 1965, Lechici, Polanie, Polska. Wybór pism, wstęp i posłowie G. Labuda, Warszawa, PWN.
Potkański K. 2004, Pisma pośmiertne, opr. i wstęp F. Bujak, posłowie J.M. Piskorski, Poznań, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Naukowego.
Roczniki 1961, Jana Długosza Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, wyd. J. Dąbrowski, t. 1, Warszawa, PWN.
Rosik S. 2023, Od Swarożyca do Świętowita. Przemiany religii Słowian nadbałtyckich w X-XII wieku, Warszawa, Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.
Rybandt S. 1977, Średniowieczne opactwo cystersów w Rudach, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo PAN.
Rybandt S. 1979, Katalog ksiąg zachowanych z średniowiecznej biblioteki cystersów w Rudach, Warszawa, PAX.
Sikorski D.A. 2018, Religie dawnych Słowian. Przewodnik dla zdezorientowanych, Poznań, Wydawnictwo Poznańskie.
Siwińska A. 2014, Katalog magii Rudolfa. Krytyka dotychczasowych ustaleń i nowe perspektywy badawcze, Poznań, Nowe Historie, nr 12 (2012), s. 41-55.
Słupecki L.P. 2016, Trzy zapożyczone motywy w żywotach św. Ottona z Bambergu. Beda Czcigodny, Sulpicjusz Sewerus i Ammianus Marcellinus jako tło źródeł mówiących o nawróceniu Pomorzan?, w: M. Rębkowski, Kościoły w dobie chrystianizacji, Szczecin, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Katedra Archeologii Uniwersytetu Szczecińskiego.
SUb 1963, Schlesisches Urkundenbuch, Bd. 1, ed. H. Appelt, Bd. 2-5, ed. W. Irgang, 1977-1994, Wien–Kölm–Graz.
Sulpicjusz Sewer 1995, Pisma o św. Marcinie z Tours. Żywot, Listy, Dialogi, tłum. P.J. Nowak, wstęp i opr. M. Starowieyski, posłowie H. Malewska, Kraków, Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów.
Szyjewski A. 2010, Religia Słowian, Kraków, Wydawnictwo WAM.
Thietmar 1953, Kronika Thietmara, wyd. M. Z. Jedlicki, Poznań, Instytut Zachodni.
Ulanowski B. 1899, Statuty diecezjalne krakowskie z roku 1408, wyd. B. Ulanowski, Archiwum Komisji Historycznej, t. 5, Kraków, s. 21-28.
Urbańczyk S. 1991, Dawni Słowianie. Wiara i kult, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Valerius 2019, Valerius Maximus, Facta et dicta memorabilia libri IX – Czyny i powiedzenia godne pamięci w dziewięciu księgach, wyd., tłum., komentarz I. Lewandowski, Poznań, Wydawnictwo UAM.
Versus lubenses 1961, Wiersz o pierwszych zakonnikach Lubiąża, ed. A. Bielowski, w: Monumenta Poloniae Historica, t. 3, Warszawa, PWN, s. 708-710.
Vita minor 1961, Vita sancti Stanislai episcope Cracoviensis (Vita minor), ed. W. Kętrzyński, w: Monumenta Poloniae Historica, t. 4, Warszawa, PWN, s. 238-285.
Vita Sancte Hedwigis 1961, Vita Sancte Hedwigis ducisse Silesiae, ed. A.Z. Semkowicz, w: Monumenta Poloniae Historica, t. 4, Warszawa, PWN, s. 501-655.
Zeschau W. v. 1887, Die Germanisierung des vormals tschechischen Glatzer Landes im 13. und 14. Jahrhunderte und die Stammeszugehörigkeit der Deutschen Einwanderer, Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz, Bd. 7, 1887-1888, s. 97-123, 193-221, 296-328.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Marek Cetwiński
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.