Ze studiów nad elitarną kulturą ludności grodów tzw. centralnych państwa pierwszych Piastów, czyli ponownie o wczesnośredniowiecznym grzebieniu ze Stroszek pod Gieczem. Ujęcie porównawcze
PDF

Słowa kluczowe

Stroszki
Giecz
Wielkopolska
Scandinavia
Frisia
the first Piast's dominion
Viking period
combs made from antlers
fish in net motif
water
combing hair
Scandinavian mythology
magic
pagan and Christian religions
strongholds
emporia
mentality
elite culture

Jak cytować

Kara, M. (2020). Ze studiów nad elitarną kulturą ludności grodów tzw. centralnych państwa pierwszych Piastów, czyli ponownie o wczesnośredniowiecznym grzebieniu ze Stroszek pod Gieczem. Ujęcie porównawcze. Slavia Antiqua. Rocznik poświęcony starożytnościom słowiańskim, (60), 107–191. https://doi.org/10.14746/sa.2019.60.6

Abstrakt

The article presents results of a repeated analysis of an ornamental comb made from an antler, discovered in an early-medieval open settlement in Stroszki (site 1, Nekla county, Wielkopolska province) from the late 9th century or the beginning of the second half of the 10th century. The settlement was a part of the backup facilities of the stronghold in Giecz, one of several the so-called central settlements in the Piasts’ oldest state. The comb stands out for its ornaments in the form of a large fish in a net immersed in water, made by engraving the side lining which serves as the comb’s grip. It has been established that it is an exclusive piece of work of Scandinavian craftsmanship, a single specimen or one from a short series that comes from the 9th/10th centuries or the first half of the 10th century. It represents type IB-VIII-1a according to E. Cnotliwy (1973), identical with type B1:2 according to K. Ambrosiani (1981). The ornaments bear a close resemblance to the ornaments on what is considered Frisian combs from the 9th century or, possibly, the early 10th c. An iconographic analysis of the comb has led to a hypothesis that the hygienic activities that it was used for (combing dirt and insects from hair) had a concealed symbolic sense. In this case, the comb together with similar specimens ornamented by slanting checks or filled diamonds reminiscent of a fishnet, performed the function of an anti-demon instrument. The analysed comb has been attributed to the culture of the oldest state of the Piasts where it ended up most probably as a part of ceremonial exchange between the local elites and the elites of the Baltic communities, including Scandinavian ones. It is regarded that the object’s diffusion was facilitated by mental concurrence, combining the then peoples of “barbarian” Europe.

https://doi.org/10.14746/sa.2019.60.6
PDF

Bibliografia

Abramowicz A. 1962, Uwagi o roli hipotez w archeologii (na marginesie dyskusji K. Godłowskiego z A. Gardawskim), „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, seria archeologiczna, nr 8, s. 103-114.

Adamus M. 1970, Tajemnice sag i run, Wrocław.

Ahrens C. (red.) 1978, Sachsen und Angelsachsen. Ausstellung des Helms-Museums Hamburgisches Museum für Vor- und Frühgeschichte 18. November 1978 bis 28. Februar 1979, Veröffentlichungen des Helms-Museums, nr 32, Hamburg.

Almgren B. 1980, Hjälmar, kronor och stridsrockar ‒ från kejsargardets Rom till Upplands hövdingar,

w: A. Sandwall (red.) 1980, s. 158-166.

Ambrosiani B. 1981, Birka, w: L. Thunmark-Nylén (red.) 1981, s. 22-24.

Ambrosiani K. 1981, Viking Age Combs, Comb Making and Comb Makers in the Light of Finds from Birka and Ribe, Stockholm Studies in Archaeology, t. 2, Stockholm.

Ambrosiani K. 1984, Kämme, w: G. Arwidsson (red.) 1984, s. 161-176.

Androshchuk F. 2007, The Rural Vikings and the Viking Helgö, w: U. Fransson, M. Svedin, S. Bergerbrant, F. Androshchuk (red.) 2007, s. 153-163.

Arbman H. 1940, Birka, t. I: Die Gräber. Tafeln, Uppsala.

Arbman H. 1943, Birka, t. I: Die Gräber. Text, Uppsala.

Arbman H. 1944, Hornsnidare som konstnärer, „Situne Dei”, t. 3, s. 7-20.

Arwidsson G. (red.) 1984, Birka, t. II:1: Systematische Analysen der Gräberfunde, Stockholm.

Ashby S.P. 2007, Bone and Antler Combs, w: The Finds Research Group AD 700-1700. Datasheets, t. 2, FRG 40.

Ashby S.P. 2009, Combs, Contact and Chronology: Reconsidering Hair Combs in Early-Historic and Viking-Age Atlantic Scotland, „Medieval Archaeology”, t. 53, s. 1-33.

Ashby S.P. 2010, A Typological Guide for the Spot-Identification of Medieval Bone / Antler Combs from the British Isles and Northern Europe, Unpublished Datasheet of the ICAZ Worked Bone Research Group; źródło internetowe (dostęp: 23.05.2019): http://www.wbrg.net/images/stories/typology/ashby_comb_typology_2010.pdf .

Ashby S.P. 2011, An Atlas of Medieval Combs from Northern Europe, „Internet Archaeology”, nr 30; źródło internetowe (dostęp: 23.05.2019): https://doi.org/10.11141/issn.1363-5387.

Ashby S.P. 2013, Making a good comb: mercantile identity in 9th- to 11th-century England, w: D.M. Hadley, L. ten Harkel (red.), Everyday Life in Viking-Age Towns. Social Approaches to Towns in England and Ireland, c. 800-1100, Oxford, s. 193-208.

Ashby S.P., Batey C.E. 2012, Evidence of Exchange Networks: the Combs and other Worked Skeletal Material, w: J.H. Barrett (red.), Being an Islander: Production and Identity at Quoygrew, Orkney AD 900-1600, Cambridge, s. 229-243.

Banaszkiewicz J. 2010, Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi, wyd. 2 (poszerzone), Warszawa.

Banaszkiewicz J. 2015, Parę uwag bardzo ogólnych o problematyce poznańskiej debaty nad początkami „wczesnych państw”, w: J. Banaszkiewicz, M. Kara, H. Mamzer (red.), Instytucja „wczesnego państwa” w perspektywie wielości i różnorodności kultur, wyd. 2 (poprawione), Poznań, s. 425-430.

Banaszkiewicz J. 2016, Giecz na Gallowej liście wielkich grodów Bolesława Chrobrego, w: M. Kara, T. Krysztofiak, A.M. Wyrwa (red.) 2016, s. 75-90.

Banaszkiewicz J. 2018a, Rodulf, król Herulów, który grał (Paweł Diakon, Hist. Long., I, 20), w: J. Banaszkiewicz 2018b, s. 264-275.

Banaszkiewicz J. 2018b, W stronę rytuałów i Galla Anonima, Kraków.

Banaszkiewicz J. 2018c, Złota ręka komesa Żelisława (Gall, II, 25; Kadłubek, II, 24, 26), w: J. Banaszkiewicz 2018b, s. 210-243.

Banek K. 2010, Opowieść o włosach. Zwyczaje – rytuały – symbolika, Warszawa.

Barthes R. 1970, Mit i znak. Eseje, Warszawa.

Barthes R. 2009, Podstawy semiologii, Kraków.

Bates B. 2005, Magia, mity i tajemnice średniowiecza, Warszawa.

Bertram M. 2002, Die frühmittelalterlichen Gräberfelder von Pocking-Inzing und Bad Reichenhall-Kirchberg.

Rekonstruktion zweier Altgrabungen, Museum für Vor- und Frühgeschichte, Staatliche Museen zu Berlin, Bestandskataloge, t. 7, Berlin.

Bieniak J. 1963, Rola Kujaw w Polsce Piastowskiej, „Ziemia Kujawska”, t. 1, s. 27-71.

Brandt K., Müller-Wille M., Radtke Ch. (red.) 2002, Haithabu und die frühe Stadtentwicklung im nördlichen Europa, Schriften des Archäologischen Landesmuseums Schloß Gottorf, t. 8, Neumünster.

Brather S. 2010 (2015), The early medieval emporium Janów Pomorski (Truso). Characteristics and comparison based on excavations 2004-2008, „Archaeologia Polona”, t. 48, s. 229-243.

Brown P. 1991, Świat późnego antyku. Od Marka Aureliusza do Mahometa, Warszawa.

Brøndsted J. 1936, Danish Inhumation Graves of the Viking Age. A Survey, „Acta Archaeologica”, t. 7, s. 81-228.

Brückner A. 1927, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.

Brzostowicz M. 1996, Grzebień rogowy z osady wczesnośredniowiecznej w Stroszkach, gm. Nekla, woj. poznańskie, stanowisko 1, w: Z. Kurnatowska (red.) 1996, s. 269-274.

Buchholz H.G. 1984-1985, Ägäische Kämme, „Acta Praehistorica et Archaeologica”, t. 16-17, s. 91-142.

Buko A. (red.) 2016, Bodzia. Elitarny cmentarz z początków państwa polskiego, Warszawa.

Burszta W. 1987a, Etnonauka, w: Z. Staszczak (red.) 1987, s. 105-107.

Burszta W. 1987b, Strukturalizm, w: Z. Staszczak (red.) 1987, s. 331-334

Callmer J. 1995, Handwerksproduktion, Gesellschaftsveränderungen und Besiedlung. Betrachtungen aus Südost-Skandinavien von ca. 600 bis 1100 n. Chr., „Ethnographisch-Archäologische Zeitschrift”, t. 36, nr 1, s. 100-124.

Callmer J. 1997, Aristokratiskt präglade residens från yngre järnåldern i forskningshistorien och deras problematik, w: J. Callmer, E. Rosengren (red.) 1997, s. 11-18.

Callmer J. 1998, Archaeological Sources for the Presence of Frisian Agents of Trade in Northern Europe ca. AD 700-900, w: A. Wesse (red.) 1998, s. 469-481.

Callmer J., Rosengren E. (red.) 1997, „…Gic Grendel att söka det höga huset…”. Arkeologiska källor till aristokratiska miljöer i Skandinavien under yngre järnålder, Rapport från ett seminarium i Falkenberg 16-17 november 1995, Slöinge Projektet, t. 1, Halmsta. Chapeaurouge D. de 2014, Symbole chrześcijańskie, Kraków.

Christensen T. 1991, Lejre Beyond Legend ‒ The Archaeological Evidence, „Journal of Danish Archaeology”, t. 10, s. 163-185.

Chudziak W. 2009, Wyspa w Żółtym na Jeziorze Zarańskim ‒ na pograniczu rzeczywistości i transcendencji, w: T. Sawicki (red.), Studia nad dawną Polską, t. 2, Gniezno, s. 47-70.

Chudziak W., Pranke P., Kaźmierczak R. 2014, Socio-cultural functions of the island in Żółte, w: W. Chudziak, R. Kaźmierczak (red.), The Island in Żółte on Lake Zarańskie. Early Medieval Gateway into West Pomerania, Toruń, s. 441-450.

Cirlot J.E. 2007, Słownik symboli, Kraków.

Clarke D., Heald A. 2002, Beyond Typology: Combs, Economics, Symbolism and Regional Identity in Late Norse Scotland, „Norwegian Archaeological Review”, t. 35, nr 2, s. 81-93.

Clarke H., Lamm K. 2017, Helgö Revisited. A new look at the excavated evidence for Helgö, central Sweden, Schleswig.

Cnotliwy E. 1973, Rzemiosło rogownicze na Pomorzu wczesnośredniowiecznym, Wrocław.

Cnotliwy E. 1993 (1994), Uwagi o rzemiośle rogowniczym w strefie nadbałtyckiej w VII-XIII wieku, „Archeologia Polski”, t. 38, nr 2, s. 337-369.

Cnotliwy E. 2013, Przedmioty z poroża i kości z Janowa Pomorskiego, w: M. Bogucki, M.F. Jagodziński (red.), Studia nad Truso / Truso Studies, t. 2, Elbląg, s. 13-181.

Cnotliwy E., Łosiński W. 1995, Szczecin/Stettin. Vom frühstädtischen Zentrum zur Lokationsstadt, „Slavia Antiqua”, t. 36, s. 73-92.

Cnotliwy E., Łosiński W., Wojtasik J. 1986, Rozwój przestrzenny wczesnośredniowiecznego Wolina w świetle analizy porównawczej struktur zespołów ceramicznych, w: J. Gromnicki (red.), Problemy chronologii ceramiki wczesnośredniowiecznej na Pomorzu Zachodnim, Studia i Materiały PKZ, Warszawa, s. 62-117.

Černych N.B. 1985, Dendrochronologija drevnejšich gorizontov Ladogi (po materialam raskopok Zemljanogo gorodišča), w: V.V. Sedov (red.) 1985, s. 76-80.

Dobosz J., Strzelczyk J., Matla M. (red.) 2016, Chrystianizacja „Młodszej Europy”, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, seria Historia, nr 228, Poznań.

Duczko W. 1997, Gamla Uppsala ‒ svearnas maktcentrum i äldre och nyare forskning, w: J. Callmer, E. Rosengren (red.) 1997, s. 71-81.

Duczko W. 2006, Ruś Wikingów. Historia obecności Skandynawów we wczesnośredniowiecznej Europie Wschodniej, Warszawa.

Duczko W. (red.) 1996, Arkeologi och miljögeologi i Gamla Uppsala. Studier och rapporter, t. 2, Occasional Papers in Archaeology, t. 11, Uppsala.

Dumézil B. 2008, Chrześcijańskie korzenie Europy. Konwersja i wolność w królestwach barbarzyńskich od V do VIII wieku, Kęty.

Düwel K. 1986, Zur Ikonographie und Ikonologie der Sigurddarstellungen, w: H. Roth (red.) 1986, s. 221-271.

Dymaczewska U., Dymaczewski A. 1967, Wczesnośredniowieczny Santok. Wyniki badań wykopaliskowych we wnętrzu grodu w latach 1958-1961, „Slavia Antiqua”, t. 14, s. 185-241.

Dzieduszycki W. 1995, Kruszce w systemach wartości i wymiany społeczeństwa Polski wczesnośredniowiecznej, Poznań.

Eliade M. 1998, Mit wiecznego powrotu, Warszawa.

Ellmers D. 1964/1965, Zum Trinkgeschirr der Wikingerzeit, „Offa”, t. 21/22, s. 21-43.

Ellmers D. 1986, Schiffsdarstellungen auf skandinavischen Grabsteinen, w: H. Roth (red.) 1986, s. 341-372.

Ellmers D. 1998, Fischhandel, Fischereifahrzeuge und ihre Besatzungen auf Bilddenkmälern der Vendel- und Wikingerzeit, w: A. Wesse (red.) 1998, s. 483-495.

Evans A.C. 1989, The Sutton Hoo Ship Burial, London.

Fabech Ch. 1997, Slöinge i perspektiv, w: J. Callmer, E. Rosengren (red.) 1997, s. 145-160.

Fransson U, Svedin M., Bergerbrant S., Androshchuk F. (red.) 2007, Cultural interaction between east and west. Archaeology, artefacts and human contacts in northern Europe, Stockholm.

Frutaz A.P. 1952, Pettine, w: Enciclopedia Cattolica, t. 9, Città del Vaticano, kolumna 1305-1306.

Gadamer H.G. 1993, Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, Kraków.

Gałęzowska A. 2005, Osady kultur pomorskiej, przeworskiej i wielbarskiej w Stroszkach w powiecie wrzesińskim, „Fontes Archaeologici Posnanienses”, t. 40, s. 281-454.

Gansum T. 2003, Hår og stil og stilig hår: Om langhåret maktsymbolikk, „Universitetets kulturhistoriske museer. Oslo”, skrifter nr 2: Snartemofunnene i nytt lys, s. 191-221.

Gaul J. 1979, Upieniężnienie wymiany w zachodniej części strefy bałtyckiej w 2 połowie V-VI w. n.e., „Wiadomości Numizmatyczne”, t. 23, nr 2 (88), s. 69-86.

Gaul J. 1982, Pochodzenie a obieg złota u schyłku starożytności w strefie zachodniobałtyckiej, „Wiadomości Numizmatyczne”, t. 26, nr 1-2 (99-100), s. 48-54.

Gąsiorowski A. 1970, Postrzyżyny, w: G. Labuda, Z. Stieber (red.), Słownik Starożytności Słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII, t. 4, nr 1, Wrocław, s. 249-250.

Giesler J. 2006, Die fränkische Grabstele von Niederdollendorf, w: T. Otten, S. Ristow (red.), Von den Göttern zu Gott. Frühes Christentum im Rheinland ‒ Katalogbuch zur Ausstellung im Rheinischen LandesMuseum Bonn des Landschaftsverbandes Rheinland (14.12.2006-15.04.2007), Tübingen, s. 106-107.

Górecki J. 2000, Rzeźbiony grzebień z Ostrowa Lednickiego. Próba interpretacji, „Studia Lednickie”, t. 6, s. 13-44.

Gräslund A.S. 1980, Birka, t. IV: The Burial Customs. A study of the graves on Björkö. Stockholm.

Gräslund A.S. 1983-1985, Den tidiga missionen i arkeologisk belysning ‒ problem och synpunkter, „Tor”, t. 20, s. 291-313.

Gräslund A.S. 2001, Ideologi och Mentalitet. Om religionsskiftet i Skandinavien från en arkeologisk horisont, Occasional Papers in Archaeology, t. 29, Uppsala.

Gräslund A.S. 2007, Some Viking-age Amulets ‒ the Birka Evidence, w: U. Fransson, M. Svedin, S. Bergerbrant, F. Androshchuk (red.) 2007, s. 90-96.

Grimm O., Pesch A. (red.) 2011, The Gudme / Gudhem Phenomenon, Schriften des Archäologischen Landesmuseums Schloss Gottorf. Ergänzungsreihe, t. 6, Neumünster.

Gustin I. 2004, Mellan gåva och marknad. Handel, tillit och materiell kultur under vikingatid, Lund Studies in Medieval Archaeology, t. 34, Malmö.

Hamerow H. 2010, Herrenhöfe in Anglo-Saxon England, w: Herrenhöfe… 2010, s. 275-283.

Hauck K. 1984, Formenkunde der Götterthrone des heidnischen Nordens. (Zur Ikonologie der Goldbrakteaten, XXIX), „Offa”, t. 41, s. 29-39.

Hauck K. 1986, Methodenfragen der Brakteatendeutung. Erprobung eines Interpretationsmusters für die Bildzeugnisse aus einer oralen Kultur. (Zur Ikonologie der Goldbrakteaten, XXVI), w: H. Roth (red.) 1986, s. 273-296.

Hägg I. 2002, Aussagen der Textilfunde zu den gesellschaftlichen und wirtschaftlichen Verhältnissen frühstädtischer Zentren in Nordeuropa ‒ die Beispiele Haithabu und Birka, w: K. Brandt, M. Müller-Wille, Ch. Radtke (red.) 2002, s. 181-218.

Hägg I. 2007, Some Archaeological Aspects of Christian and Pagan Symbols in the Period of Christianisation, w: U. Fransson, M. Svedin, S. Bergerbrant, F. Androshchuk (red.) 2007, s. 101-106.

Hårdh B. 2000, Uppåkra ‒ a centre in south Sweden in the 1st millennium AD, „Antiquity”, t. 74, nr 285, s. 640-648.

Hårdh B., Larsson L. (red.) 2002, Central Places in the Migration and Merovingian Periods. Papers from the 52nd Sachsensymposium Lund, August 2001, Uppåkrastudier 6, Acta Archaeologica Lundensia, series in 8o, nr 39, Lund.

Hedeager L. 1998, Cosmological Endurance: Pagan identities in Early Christian Europe, „European Journal of Archaeology”, t. 1, nr 3, s. 382-396.

Hedeager L. 2001, Asgard Reconstructed? Gudme ‒ a ‘Central Place’ in the North, w: M. de Jong, F. Theuws, C. van Rhijn (red.), Topographies of Power in the Early Middle Ages, Leiden, s. 467-507.

Hedeager L. 2002, Scandinavian ‘Central Places’ in a Cosmological Setting, w: B. Hårdh, L. Larsson (red.) 2002, s. 3-18.

Hedenstierna-Jonson C., Holmquist Olausson L. 2006, The Oriental Mounts from Birka’s Garrison. An expression of warrior rank and status, Antikvariskt arkiv 81, Stockholm.

Hedenstierna-Jonson C. i in. (Hedenstierna-Jonson C., Kjellström A., Zachrisson T., Krzewińska M., Sobrado V., Price N., Günther T., Jakobsson M., Götherström A., Storå J.) 2017, A female Viking warrior confirmed by genomics, „American Journal of Physical Anthropology”, t. 164, s. 853-860.

Helmbrecht M. 2011, Wirkmächtige Kommunikationsmedien. Menschenbilder der Vendel- und Wikingerzeit und ihre Kontexte, Acta Archaeologica Lundensia, series Prima in 4o, nr 30, Lund.

Helmers M. 1939, Zur Deutung der Ornamentik auf einer Amphore der Walternienburger Keramik, „Mannus”, t. 31, nr 2, s. 225-230.

Henderson G. 1987, Wczesne Średniowiecze, Warszawa.

Hensel W., Hilczer-Kurnatowska Z. 1987, Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t. 6, Wrocław.

Herrenhöfe… 2010 ‒ Herrenhöfe und Hierarchie der Macht im Raum südlich und östlich der Nordsee von der Vorrömischen Eisenzeit bis zum frühen Mittelalter und zur Wikingerzeit / Herrenhöfe and the Hierarchy of Power in the Region to the South and East of the North Sea from the Pre-Roman Iron Age until the Early Middle Ages and the Viking Age. Gedächtnis-Kolloquium / Memorial Colloquium Werner Haarnagel (1907-1984), 11.-13. Oktober 2007, Burg Bederkesa in Bad Bederkesa, Siedlungs- und Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet / Settlement and Coastel Research in the Southern North Sea Region, t. 33, Rahden/Westf.

Herrmann J. 2003 (2004), Seehandelsplätze des 8. Jahrhunderts an der südwestlichen Ostseeküste und deren slawisches Hinterland. Eine Problemsicht, „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, t. 51, s. 437-448.

Higham N.J., Ryan M.J. 2013, The Anglo-Saxon World, London.

Hilczerówna Z. 1961, Rogownictwo gdańskie w X-XIV wieku, w: J. Kamińska (red.), Gdańsk wczesnośredniowieczny, t. 4, Gdańsk, s. 41-144.

Holst S., Jørgensen L., Wamers E. 2017, Odin, Thor und Freyja. Skandinavische Kultplätze des 1. Jahrtausends n. Chr. und das Frankenreich. Eine Ausstellung des Archäologischen Museums Frankfurt und des Dänischen Nationalmuseums Kopenhagen, Regensburg.

Hope-Taylor B. 2009, Yeavering. An Anglo-British centre of early Northumbria, Swindon.

Horbowicz P. i in. (Horbowicz P., Kreutzer G., Maciejewski W., Skrzypek D.) 2011, Runy, Acta Sueco -Polonica, Monografie 2, Warszawa.

Informator Archeologiczny 1983. Badania rok 1982, Warszawa.

Informator Archeologiczny 1985. Badania rok 1984, Warszawa.

Informator Archeologiczny 1986. Badania rok 1985, Warszawa.

Informator Archeologiczny 1987. Badania rok 1986, Warszawa.

Iversen M., Näsman U., Vellev J. (red.) 1991, Mammen. Grav, kunst og samfund i vikingetid, Jysk Arkæologisk Selskabs Skrifter, t. 28, Aarhus.

Jagodziński M.F. 2010, Truso. Między Weonodlandem a Witlandem / Truso. Between Weonodland and Witland, Elbląg 2010.

Jakimowicz A. 1967, Sztuka Indii. Szkice, Warszawa.

Jankuhn H. 1943, Die Ausgrabungen in Haithabu (1937-1939). Vorläufiger Grabungsbericht, Berlin-Dahlem.

Janowski A. 2014, W wolińskim porcie… / In Wolin’s port…, Wolin.

Janowski A. 2015, Groby komorowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Problemy wybrane, Szczecin.

Jansson I. 1992, Freyr-Statuette (Rällinge, Lunda Ksp., Södermanland, Schweden), w: Wikinger… 1992, s. 276, nr 182.

Jansson S.B.F. 1957, Ett nyfunnet öländskt runbleck, „Fornvännen”, t. 52, s. 74-76.

Jasiński T. 2018, Historyczne aspekty Christianitatis w początkach polskiej państwowości, w: A. Stempin (red.), Blask Christianitatis. Akademia Genius loci ‒ zapis zgromadzonych materiałów (album wystawy), Poznań, s. 63-69.

Jażdżewski K. 1967, Tabele chronologiczne do pradziejów Europy środkowej i środkowo-wschodniej (w szczególności Polski) / Chronologische Tabellen zur Urgeschichte Mittel- und Mittel-Ost-Europas (im besonderen Polens), „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, seria archeologiczna, nr 14, s. 5-28.

Jażdżewski K., Kamińska J., Gupieńcowa R. 1966, Le Gdańsk des Xe-XIIIe siècles, w: W. Hensel (red.), Archaeologia urbium, t. 1, Warszawa.

Jensen B. 2013, Chronospecificities: Period-Specific Ideas about Animals in Viking Age Scandinavian Culture, „Society & Animals”, t. 21, s. 208-221.

Józefowiczówna K. 1963, Z badań nad architekturą przedromańską i romańską w Poznaniu, Polskie badania archeologiczne, t. 9, Wrocław.

Jöns H., Kowalska A.B. 2018, Z badań nad obecnością Skandynawów na południowym wybrzeżu Bałtyku w początkach średniowiecza, „Slavia Antiqua”, t. 59, s. 121-130.

Jørgensen L. 2005, Tissø, w: R. Müller (red.), Reallexikon der Germanischen Altertumskunde von Johannes Hoops, t. 30, wyd. II, Berlin, s. 619-624.

Jørgensen L. 2009, Pre-Christian cult at aristocratic residences and settlement complexes in southern Scandinavia in the 3rd-10th centuries AD, w: U. von Freeden, H. Friesinger,

E. Wamers (red.), Glaube, Kult und Herrschaft. Phänomene des Religiösen im 1. Jahrtausend n. Chr. in Mittel- und Nordeuropa, Akten des 59. Internationalen Sachsensymposions und der Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im Mitteldonauraum, Bonn, s. 329-354.

Kara M. 2006a, Nowe w archeologii Wielkopolski wczesnośredniowieczne – 15 lat później, w: W. Chudziak, S. Moździoch (red.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce ‒ 15 lat później, Toruń, s. 207-244.

Kara M. 2006b, W kwestii pochodzenia wczesnośredniowiecznych osełek z fyllitu odkrytych na ziemiach Polski północno-zachodniej – głos w dyskusji, w: M. Dworaczyk,

A.B. Kowalska, S. Moździoch, M. Rębkowski (red.), Świat Słowian wczesnego średniowiecza, Szczecin, s. 395-404.

Kara M. 2009, Najstarsze państwo Piastów ‒ rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne, Poznań.

Kara M. 2010 (2015), Medieval historical studies and medieval archaeology about the origin of the Piast State. An overview, „Archaeologia Polona”, t. 48, s. 37-58.

Kara M. 2015, Kultura elitarna mieszkańców grodu w Santoku we wczesnym średniowieczu na podstawie materiałów archeologicznych z wykopu II (ar 297). Opracowanie naukowe (mps w IAE PAN w Poznaniu; praca wykonana w związku z projektem NPRH nr 11H 110 184 80/2012-2017, kierowanym przez Z. Hilczer-Kurnatowską i K. Zamelską-Monczak).

Kara M. 2016a, Organizacja przestrzeni grzebalnej, rytuał i obrządek pogrzebowy, w: A. Buko (red.) 2016, s. 329-380.

Kara M. 2016b, Relikty osadnictwa ze starszych faz wczesnego średniowiecza oraz przełomu faz starszych i młodszych (od około VI/VII do pierwszej połowy XI w.) z obszaru obecnej tzw. małej aglomeracji miasta Poznania. Próba zarysu przemian osadniczych według nowszych ustaleń archeologii, w: M. Kara, M. Makohonienko, A. Michałowski, Przemiany osadnictwa i środowiska przyrodniczego Poznania i okolic od schyłku starożytności do lokacji miasta, Poznań s. 71-132.

Kara M. 2016c, Uzbrojenie, w: A. Buko (red.) 2016, s. 115-130.

Kara M. 2017, Multidyscyplinarna konferencja naukowa w Poznaniu „Od archeologii Józefa Kostrzewskiego do współczesnych nauk o przeszłości społecznej”. Przegląd poruszonej problematyki, „Slavia Antiqua”, t. 58, s. 179-188.

Kara M. 2018, Transformations of Elite Culture in Wielkopolska Related to the Process of the Piast State Formation (with a Particular Emphasis on Strongholds). An Archaeological Perspective, w: P. Kouřil, R. Procházka i in., Moravian and Silesian Strongholds of the Tenth and Eleventh Centuries in the Context of Central Europe, Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno, t. 57, Brno, s. 307-318.

Kara M., Krysztofiak T., Wyrwa A.M. (red.) 2016, Gród piastowski w Gieczu. Geneza ‒ funkcja ‒ kontekst, Poznań.

Kasperski R. 2017a, Kilka uwag o dwóch opowieściach o zwycięstwie Longobardów nad Herulami (Paweł Diakon, Historia Longobardorum, I, 20 i Prokopiusz z Cezarei, De Bellis, VI, 14), „Studia Źródłoznawcze”, t. 55, s. 11-25.

Kasperski R. 2017b, Reges et gentes. Studia nad dyskursem legitymizującym władzę nad wspólnotami wyobrażonymi oraz strategiami ich konstruowania we wczesnym średniowieczu (VI-VII w.), Warszawa.

Kempiński A.M. 2001, Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich, Warszawa.

Kasperski R. 2003, Ilustrowany leksykon mitologii wikingów, Poznań.

Kleingärtner S. 2014, Die frühe Phase der Urbanisierung an der südlichen Ostseeküste im ersten nachchristlichen Jahrtausend, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete, t. 13, Neumünster.

Kmietowicz A., Kmietowicz F., Lewicki T. 1985, Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. 3, Wrocław.

Kmita J. 1982, O kulturze symbolicznej, Warszawa.

Kmita J. 1989, Dziedzictwo magii w nauce, w: H. Kozakiewicz, E. Mokrzycki, M.J. Siemek (red.), Racjonalność ‒ nauka ‒ społeczeństwo, Warszawa, s. 50-66.

Kondrat’eva O.A. 1999, „Jazyk grebnja”. K. voprosu o semiotičeskom statuse vešči, w: E.N. Nosov (red.) 1999, s. 80- 88.

Kopaliński W. 1990 (1991), Słownik symboli, Warszawa.

Kościński B., Paner H. 2005, Nowe wyniki datowania grodu gdańskiego. Stanowisko 1, wykopy I-V, w: R. Barnycz-Gupieniec, Planigrafia materiału zabytkowego z osady podgrodowej wczesnośredniowiecznego Gdańska (stanowisko 1), Gdańsk, s. 9-12.

Kowalska A.B., Dworaczyk M. 2011, Szczecin wczesnośredniowieczny. Nadodrzańskie centrum, Origines Polonorum, t. 5, Warszawa.

Kowalska M. 1998, O rytualnym charakterze sztuki ludności kultury pomorskiej, „Pomorania Antiqua”, t. 17, s. 31-54.

Kowalski A.P. 1998, Estetyczne problemy badań nad ikonografią prahistoryczną. Przykład sztuki tzw. kultury pomorskiej, „Pomorania Antiqua”, t. 17, s. 55-78.

Kowalski A.P. 1999, Dar, import i obcość. Szkic z prahistorycznej etnologii kontaktu kulturowego, w: S. Kukawka (red.), Szkice prahistoryczne. Źródła ‒ metody ‒ interpretacje, Toruń, s. 13-32.

Kowalski A.P. 2014, Antropologia zamierzchłych znaczeń, Toruń.

Kowalski P. 1998, Leksykon. Znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa.

Kóčka-Krenz H. 2008, Najstarszy Poznań – wciąż odkrywany, w: T. Sawicki (red.), Studia nad dawną Polską, t. 1, Gniezno, s. 35-53.

Kóčka-Krenz H., Kara M., Makowiecki D. 2004, The Beginnings, Development and the Character of the Early Piast Stronghold in Poznań, w: P. Urbańczyk (red.), Polish Lands at the Turn of the First and the Second Millennia, Warsaw, s. 125-166.

Krantz R. 1972, Structures de la Mythologie Nordique, Paris.

Krąpiec M., Krysztofiak T. 2003, Potwierdzenie plemiennej genezy grodu w Gieczu, „Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne”, t. 6, s. 32-51.

Krysztofiak T. 2007, Rozwój wczesnośredniowiecznego ośrodka grodowego w Gieczu w świetle źródeł archeologicznych, w: A. Grygorowicz, K. Milecka, K. Tobolski (red.), Architektoniczno-przestrzenne i przyrodnicze podstawy rekonstrukcji wczesnośredniowiecznych założeń obronnych Giecza, Poznań, s. 15-39.

Krysztofiak T. 2009, Giecz. Gródek przedpaństwowy ‒ wczesnopiastowski gród centralny ‒ ośrodek kasztelański, w: A.M. Wyrwa (red.), Custodia Meomoriae. Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. XL lat istnienia (1969-2009), Lednica, s. 111-139.

Krysztofiak T. 2013, Okucie ze znakiem Ruryka znalezione w Gieczu, „Archeologia Polski”, t. 58, nr 1-2, s. 115-127.

Krysztofiak T. 2015, Stanowisko nr 4 w Gieczu w świetle badań archeologicznych, w: T. Krysztofiak, A.M. Wyrwa (red.), Monety ze stanowiska nr 4 w Gieczu, t. 1, Fontes. Biblioteka Studiów Lednickich, seria B1, t. 6:1, Lednica, s. 17-57.

Krysztofiak T. 2016, Ośrodek grodowy w Gieczu w okresie przed- i wczesnopaństwowym, w: M. Kara, T. Krysztofiak, A.M. Wyrwa (red.) 2016, s. 115-154.

Krysztofiak T. b.r.w., Terra Sancta. Giecz w monarchii piastowskiej. Przewodnik ‒ stała wystawa muzealna, Giecz.

Kubiak Z. 1997, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa.

Kucypera P., Wadyl S. 2012, Kultura materialna, w: S. Tabaczyński i in. (red.) 2012, s. 614-626.

Kulesza P. 2007, Normanowie a chrześcijaństwo. Recepcja nowej wiary w Skandynawii w IX i X wieku, Wrocław.

Kurnatowscy Z. i S. 1996, Znaczenie komunikacji wodnej dla społeczeństw pradziejowych i wczesnośredniowiecznych w Polsce, w: Z. Kurnatowska (red.) 1996, s. 117-123.

Kurnatowscy Z. i S. 2001, Rola szlaków komunikacyjnych w wykreowaniu i dalszym rozwoju wczesnopaństwowych ośrodków stołecznych, w: E. Wilgocki, M. Dworaczyk, K. Kowalski, A. Porzeziński, S. Słowiński (red.), Instantia est Mater Doctrinae. Księga jubileuszowa Prof. dr. hab. Władysława Filipowiaka, Szczecin, s. 93-100.

Kurnatowska Z. 2002, Początki Polski, Poznań.

Kurnatowska Z. 2008, Początki i rozwój państwa, w: M. Kobusiewicz (red.), Pradzieje Wielkopolski. Od epoki kamienia do średniowiecza, Poznań, s. 297-395.

Kurnatowska Z. (red.) 1996, Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej, t. I: Plemiona i wczesne państwa, Wrocław.

Kurnatowska Z., Kara M. 2004, Początki architektury sakralnej na grodzie poznańskim w świetle nowych ustaleń archeologicznych, w: T. Janiak, D. Stryniak (red.), Początki architektury monumentalnej w Polsce. Materiały z sesji naukowej Gniezno, 20-21 listopada 2003 roku, Gniezno, s. 47-70.

Kurnatowska Z., Kara M. 2010, Wczesnopiastowskie regnum – jak powstało i jaki miało charakter? Próba spojrzenia od strony źródeł archeologicznych, „Slavia Antiqua”, t. 51, s. 23-96.

Kurnatowska Z., Kurnatowski S. 2012, Parę uwag o odkrywaniu rzeczywistości kulturowej poprzez źródła archeologiczne, w: A. Pleszczyński, J. Sobiesiak, M. Tomaszek,

P. Tyszka (red.), Historia Narrat. Studia mediewistyczne ofiarowane Profesorowi Jackowi Banaszkiewiczowi, Lublin s. 21-64.

Kurnatowska Z., Łosińska A. 1990 (1992), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Wielkopolsce, w: Z. Kurnatowska (red.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce, Materiały z konferencji Poznań 14-16 grudnia 1987 roku, Poznań, s. 105-153.

Kwapiński M. 1998, Paradoks Monteliusa, czyli o sztuce, pruskiej archeologii i łodziach kultury pomorskiej, „Pomorania Antiqua”, t. 17, s. 79-114.

Lamm J.P. 1981, Frej, L. Thunmark-Nylén (red.) 1981, s. 76-77.

Lang J. 1984, The compilation of design in colonial Viking sculpture, „Universitetets Oldsaksamlings Skrifter. Ny rekke”, nr 5: Festskrift til Thorleif Sjøvold på 70-årsdagen, s. 125-137.

Lapis B. 1986, Rex utilis. Kryteria oceny władców germańskich we wczesnym średniowieczu (od połowy V do początku VIII wieku), Poznań.

Larsson L. 2015, Expressions of cosmology at the central place of Uppåkra, southern Sweden, w: Ch. Ruhmann, V. Brieske (red.) 2015, s. 145-158.

Leciejewicz L. 1979, Normanowie, Wrocław.

Leciejewicz L. 2007, Grodzisko w Budzistowie. Badania w latach 1954-1958, w: L. Leciejewicz, M. Rębkowski (red.), Kołobrzeg. Wczesne miasto nad Bałtykiem, Warszawa, s. 31-110.

Le Goff J. 1994, Kultura średniowiecznej Europy, Warszawa.

Le Goff J. 1996, Człowiek średniowiecza, w: J. Le Goff (red.), Człowiek średniowiecza, Warszawa, s. 7-50.

Lenerz-de Wilde M. 1987, Zur Funktion der Schrift in der Frühgeschichte Mittel- und Nordeuropas, „Acta Praehistorica et Archaeologica”, t. 19, s. 85-92.

Lévi-Strauss C. 1969, Myśl nieoswojona, Warszawa.

Lévi-Strauss C. 1970, Antropologia strukturalna, Warszawa.

Libera Z. 1987, Semiotyka barw w polskiej kulturze ludowej i w innych kulturach słowiańskich, „Etnografia Polska”, t. 31, nr 1, s. 115-138.

Liebgott N.K. 1992, Knochen, Geweih, Bernstein und Walroßzahn, w: Wikinger… 1992, s. 202-203.

Lindqvist S. 1941, Gotlands Bildsteine, t. I, Stockholm.

Lindqvist S. 1942, Gotlands Bildsteine, t. II, Stockholm.

Lisowska E. i in. (Lisowska E., Zamelska-Monczak K., Kolenda J., Gunia P., Łydżba-Kopczyńska B.) 2017, Multidisciplinary approach to the provenance investigations of early medieval amber finds discovered in Santok and Milicz, „Fontes Archaeologici Posnanienses”, t. 53, 223-240.

Ljungkvist J. 2008, Dating two royal mounds of Old Uppsala. Evaluating the elite of the 6th-7th century in Middle Sweden, „Archäologisches Korrespondenzblatt”, t. 38, nr 2, s. 263-282.

Ljungkvist J., Frölund P., Göthberg H., Löwenborg D. 2011, Gamla Uppsala ‒ structural development of a centre in Middle Sweden, „Archäologisches Korrespondenzblatt”, t. 41, nr 4, s. 571-585.

Lurker M. 1989, Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań.

Lyngstrøm H. 1992, Spielstein aus Bernstein (Roholte, Seeland, Dänemark), w: Wikinger… 1992, s. 247, nr 77.

Łosiński W. 1988, Chronologia napływu najstarszej monety arabskiej na terytorium Europy, „Slavia Antiqua”, t. 31, s. 93-181.

Łosiński W. 1993 (1994), Chronologia, skala i drogi napływu monet arabskich do krajów europejskich u schyłku IX i w X w., „Slavia Antiqua”, t. 34, s. 1-41.

Łosiński W. 1994 (1995), W sprawie genezy osiedli wczesnomiejskich u Słowian nadbałtyckich, „Slavia Antiqua”, t. 35, s. 101-128.

Łosiński W. 1999, Rolle des Frühpiastenreiches in der Geschichte der westslawisch-skandinavischen Kontakte, w: E.N. Nosov (red.) 1999, s. 129-133.

Łosiński W. 2008, Pomorze Zachodnie we wczesnym średniowieczu. Studia archeologiczne, Poznań.

MacGregor A. 1985, Bone, Antler, Ivory and Horn. The Technology of Skeletal Materials since the Roman Period, London.

MacGregor A., Mainman A.J., Rogers N.S.H. 1999, Craft, Industry and Everyday Life: Bone, Antler, Ivory and Horn from Anglo-Scandinavian and Medieval York, The Archaeology of York. The Small Finds, t. 17, nr 12, York.

Makowiecki D. 2003, Historia ryb i rybołówstwa w holocenie na Niżu Polskim w świetle badań archeoichtiologicznych, Poznań.

Malmer B. 1966, Nordiska mynt före år 1000, Acta Archaeologica Lundensia, series in 8o, nr 4, Lund.

Malmer B. 2002, Münzprägung und frühe Stadtbildung in Nordeuropa, w: K. Brandt, M. Müller-Wille, Ch. Radtke (red.) 2002, s. 117-132.

Marciniak A. 2012, Paradygmaty badawcze w archeologii, w: S. Tabaczyński i in. (red.) 2012, s. 29-83.

Markale J. 1988, Wercyngetoryks, Warszawa.

Marold E. 1998, Der gotländische Bildstein von Ardre VIII und die Hymiskviða, w: A. Wesse (red.) 1998, s. 39-48.

Matla M. 2017, Czeskie wpływy w życiu religijnym i piśmiennictwie państwa piastowskiego w X-XI wieku, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Publikcje Instytutu Historii, nr 148, Poznań.

Merhautová A. 2000, So genannter Kamm des heiligen Adalbert, w: A. Wieczorek, H.M. Hinz (red.), Europas Mitte um 1000. Katalog zur Ausstellung, Stuttgart, s. 529.

Michajlov K.A. 2016, Elitarnyj pogrebal`nyj obrjad drevnej Rusi. Kamernyje pogrebenija IX ‒ načala XI veka v kontekste severoevropejskich analogij, Sankt-Peterburg.

Michałowski R. 2016a, Chrystianizacja Saksonii, w: J. Dobosz, J. Strzelczyk, M. Matla (red.) 2016, s. 19-39.

Michałowski R. 2016b, Kontekst historyczny znaleziska w Bodzi, w: A. Buko (red.) 2016, s. 33-39.

Modzelewski K. 2004, Barbarzyńska Europa, Warszawa.

Moszyński K. 1967, Kultura ludowa Słowian, t. II: Kultura duchowa, cz. 1, Warszawa.

Moszyński K. 1968, Kultura ludowa Słowian, t. II: Kultura duchowa, cz. 2, Warszawa.

Muhl A. 1990, Ein mittelalterliches figürlich verziertes Kammfragment aus Potsdam-Babelsberg, „Acta Praehistorica et Archaeologica”, t. 22, s. 121-138.

Muraseva V.V. 1992, Sitzendes Männerfigürchen (Černaja Mogila, Černigow, Ukraine), w: Wikinger…1992, s. 308, nr 309.

Muraseva V.V. 2007, Scandinavian God ‘idol’ from Gnëzdovo, w: U. Fransson, M. Svedin, S. Bergerbrant, F. Androshchuk (red.) 2007, s. 97-100.

Murasheva V. zob. Muraseva V.V.

Musin A.E. 1999, Meč i krest: novoe religioznoe soznanie Drevnej Rusi po dannym archeologii, w: E.N. Nosov (red.) 1999, s. 134-150.

Musin A.E. 2005, Milites Christi drevnej Rusi. Voinskaja kul`tura russkogo srednevekovaja v kontekste religioznogo mentaliteta, Militaria Antiqua, t. 8, Sankt-Peterburg.

Müller-Wille M. 1980, Kungliga och furstliga gravar under merovingertiden i Central- och Västeuropa, w: A. Sandwall (red.) 1980, s. 144-157.

Müller-Wille M. 1999, Opferkulte der Germanen und Slawen, Sonderheft der Zeitschrift „Archäologie in Deutschland”, Stuttgart.

Müller-Wille M. 2003 (2004), Zwischen Gudme und Reric. Frühgeschichtliche Zentralplätze Südskandinaviens und benachbarter Giebiete, „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, t. 51, s. 267-294.

Nielsen P.O., Randsborg K., Thrane H. (red.) 1993 (1994), The Archaeology of Gudme and Lundeborg. Papers presented at a Conference at Svendborg, October 1991, Arkæologiske Studier, t. 10, København.

Niesiołowska-Wędzka A. 1965, Wyniki badań nad tkaninami z najstarszych warstw grodu w Santoku, „Archeologia Polski”, t. 10, nr 1, s. 318-337.

Nosov E.N. (red.) 1999, Rannesrednevekovye drevnosti Severnoj Rusi i eë sosedej / Early Medieval Antiquities of the Northern Rus and its Neighbours, Sankt-Peterburg.

Nørlund P. 1937, Wikingersiedlungen in Grönland. Ihre Entstehung und ihr Schicksal, Leipzig.

Oehrl S. 2012, Bildliche Darstellungen vom Schmied Wieland und ein unerwarteter Auftritt in Walhall, w: A. Pesch, R. Blankenfeldt (red.), Goldsmith Mysteries. Archaeological, pictorial and documentary evidence from the 1st millennium AD in northern Europe, Schriften des Archäologischen Landesmuseums Schloss Gottorf. Ergänzungsreihe, t. 8, Neumünster, s. 279-332.

Oesterreicher-Mollwo M. (red.) 1992, Herder. Leksykon symboli, Warszawa.

Page R.I. 1998, Pismo runiczne, Warszawa.

Panofsky E. 1971, Studia z historii sztuki, Warszawa.

Pedersen A. 2014, Dead Warriors in Living Memory. A Study of Weapon and Equestrian Burials in Viking-Age Denmark, AD 800-1000, Publications from the National Museum, Studies in Archaeology & History, t. 20:1.1: Text; t. 20:1.2: Catalogue, Copenhagen.

Perkins R. 2001, Thor the Wind-Raiser and the Eyrarland Image, Viking Society for Northern Research Text Series, t. 15, London.

Pesch A. 2015, Sterbende, überlebende und auswandernde Götter, w: Ch. Ruhmann, V. Brieske (red.) 2015, s. 85-99.

Petković S. 1995, Rimski predmeti od kosti i roga sa teritorije Gornje Mezije, Beograd.

Pieczyński Z. 1962 (1963), Materiały z warstw przedsakralnych odsłoniętych w katedrze poznańskiej w latach 1951-1956, „Fontes Archaeologici Posnanienses”, t. 13, s. 246-288.

Piekarczyk S. 1979, Mitologia germańska, Warszawa.

Pleszczyński A. 2016, Postawy i działania europejskich społeczeństw pogańskich w średniowieczu wobec misji chrześcijańskich ‒ zarys problemu, w: J. Dobosz, J. Strzelczyk, M. Matla (red.) 2016, s. 293-304.

Podgórski J.T. 1966, Obróbka rogu i kości we wczesnośredniowiecznym Santoku, Poznań (mps w bibliotece Wydziału Historycznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu).

Popko M. 1982, Magia i wróżbiarstwo u Hetytów, Warszawa.

Price N.S. 2002, The Viking Way. Religion and War in Late Iron Age Scandinavia, AUN 31, Uppsala. Price N. i in. (Price N., Hedenstierna-Jonson Ch., Zachrisson T., Kjellström A., Storå J., Krzewińska M., Günther T., Sobrado V., Jakobsson M., Götherström A.) 2019, Viking warrior women? Reassessing Birka chamber grave Bj. 581, „Antiquity”, t. 93, nr 367, s. 181-198.

Radtke Ch. 2017, Auf der Suche nach den Anfängen einer Fernhändlergilde in Haithabu und Schleswig. Ein historischer Längsschnitt ca. 800 ‒ ca. 1200, w: B.V. Eriksen, A. Abegg-Wigg, R. Bleile, U. Ickerodt (red.), Interaktion ohne Grenzen. Beispiele archäologischer Forschungen am Beginn des 21. Jahrhunderts, t. 2, Schleswig, s. 693-706.

Rajewski Z.A. 1938, Gród staropolski na półwyspie jeziora biskupińskiego w pow. żnińskim, w: J. Kostrzewski (red.), Gród prasłowiański w Biskupinie w powiecie żnińskim. Sprawozdanie z badań w latach 1936 i 1937 z uwzględnieniem wyników z lat 1934-1935, Poznań, s. 68-92.

Rajewski Z.A. 1939, Zabytki z rogu i kości w grodzie gnieźnieńskim, w: J. Kostrzewski (red.), Gniezno w zaraniu dziejów (od VIII do XIII wieku) w świetle wykopalisk, Poznań, s. 66-102.

Ramqvist P.H., Müller-Wille M. 1988, Regionale und überregionale Bedeutung des völkerwanderungszeitlichen Gräberfeldes von Högom, Medelpad, Nordschweden. Ein Vorbericht, „Germania”, t. 66, nr 1, s. 95-134.

Ratzinger J. (Benedykt XVI) b.r.w., Duch liturgii, Kraków.

Reallexikon 1917-1923 ‒ A. Nehring (red.), Erster Band, w: O. Schrader, Reallexikon der Indogermanischen Altertumskunde. Grundzüge einer Kultur- und Völkergeschichte Alteuropas, zweite Auflage, Berlin.

Riel S. van 2017, Viking Age Combs. Local Products or Objects of Trade?, „Lund Archaeological Review”, t. 23, s. 163-178.

Rijkelijkhuizen M. 2011, Dutch medieval bone and antler combs, w: J. Baron, B. Kufel-Diakowska (red.), Written in Bones. Studies on technological and social contexts of past faunal skeletal remains, Wrocław, s. 197-206.

Rjabinin E.A. 1985, Novye otkrytija v Staroj Ladoge (itogi raskopok na Zemljanom gorodišče 1973-1975 gg.), w: V.V. Sedov (red.) 1985, Leningrad, s. 27-75.

Rjabinin E.A., Černych N.B 1988, Stratigrafija, zastrojka i chronologija nižnego sloja Staroladožskogo Zemljanogo gorodišča v svete novych issledovanij, „Sovetskaja Archeologija”, nr 1, s. 72-100.

Roes A. 1963, Bone and Antler Objects from the Frisian Terp-Mounds, Haarlem.

Roes A. 1965, Vondsten van Dorestad, Archaeologica Traiectina edita ab Academiae Rheno-Traiectinae Instituto Archaeologico, t. 7, Groningen.

Roesdahl E. 1991, The Vikings, London.

Romaniak M. 2016, Zapożyczenia w polskim słownictwie fryzjerskim, „Słowo. Studia językoznawcze”, t. 7, s. 208-219.

Ros J. 1992, Einzeiliger Dreilagenkamm (Sigtuna, Uppland, Schweden), w: Wikinger… 1992, s. 380, nr 578.

Rosik S. 2007, Gdy radosne widowisko przeradza się w horror. Łowienie emocji w przekazie hagiograficznym (przykład z żywotu św. Ottona: Ebo III, 10-11), w: S. Rosik, P. Wiszewski (red.), Cor hominis. Wielkie namiętności w dziejach, źródłach i studiach nad przeszłością, Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 3049, seria Historia, nr 176, Wrocław, s. 369-375.

Roth H. (red.) 1986, Zum Problem der Deutung frühmittelalterlicher Bildinhalte, Sigmaringen.

Ruhmann Ch., Brieske V. (red.) 2015, Dying Gods ‒ Religious beliefs in northern and eastern Europe in the time of Christianisation, Neue Studien zur Sachsenforschung, t. 5, Hannover.

Sandwall A. (red.) 1980, Vendeltid, Stockholm.

Schlette F. 1987, Celtowie, Łódź.

Schmid P. 1969, Zum heidnischen und frühchristlichen Bestattungsbrauch auf dem frühmittelalterlichen Gräberfeld von Dunum, Ostfriesland, „Frühmittelalterliche Studien”, t. 3, s. 257-276.

Schmidt H. 1991, Reconstruction of the Lejre Hall, „Journal of Danish Archaeology”, t. 10, s. 186-190.

Schnitzler Th. 1960, Kamm, w: Lexikon für Theologie und Kirche, t. 5, wyd. 2, Freiburg, kolumna 1270.

Sedov V.V. (red.) 1985, Srednevekovaja Ladoga. Novye archeologičeskie otkrytija i issledovanija, Leningrad.

Sergeeva M.S. 2010 (2011), Kostorizna sprava u starodavn´omu Kievi, Kiïv.

Shetelig H. 1933, Vikingeminner i Vest-Europa, Oslo.

Simek R. 2003, Religion und Mythologie der Germanen, Darmstadt.

Sindbæk S.M. 2007, Networks and nodal points: the emergence of towns in early Viking Age Scandinavia, „Antiquity”, t. 81, nr 311, s. 119-132.

Skre D. (red.) 2008, Means of Exchange. Dealing with Silver in the Viking Age, Kaupang Excavation Project Publication Series, t. 2, Norske Oldfunn XXIII, Aarhus.

Sláma J. 1977, Mittelböhmen im frühen Mittelalter, t. 1: Katalog der Grabfunde, Acta Instituti Praehistorici Universitatis Carolinae Pragensis, Praehistorica, t. 5, Praha.

Słupecki L.P. 2003, Mitologia skandynawska w epoce Wikingów, Kraków.

Słupecki L.P. 2011, Wojownicy i wilkołaki, wyd. 3, Warszawa.

Smirnova L. 2005, Comb-Making in Medieval Novgorod (950-1450): An industry in transition, BAR International Series 1369, Oxford.

Smith J.M.H. 2008, Europa po Rzymie. Historia kulturowa lat 500-1000. Nowe ujęcie, Kraków.

Staecker J. 1999, Thor’s Hammer ‒ Symbol of Christianization and Political Delusion, „Lund Archaeological Review”, t. 5, s. 89-104.

Staszczak Z. (red.) 1987, Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, Warszawa.

Steinsland G. 1992, Altnordisches Heidentum, w: Wikinger… 1992, s. 144-151.

Strzelczyk J. 1992, Mieszko Pierwszy, Poznań.

Strzelczyk J. 1998, Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań.

Suchocki J. 1987, Co słońce robi nocą? Przyczynek do rozważań nad wizją świata w bałtyjskich kulturach ludowych. Na materiale dain łotewskich, „Etnografia Polska”, t. 31, nr 1, s. 139-159.

Sundqvist O. 2011, Gudme on Funen: a central sanctuary with cosmic symbolism?, w: O. Grimm, A. Pesch (red.) 2011, s. 63-76.

Tabaczyńska E. 1959, Obróbka metali nieżelaznych, rogu i kości oraz bursztynu we wczesnośredniowiecznym Kołobrzegu, w: W. Łosiński, E. Tabaczyńska, Z badań nad rzemiosłem we wczesnośredniowiecznym Kołobrzegu, Poznań, s. 57-119.

Tabaczyński S. 2012, Kultura i kultury, w: S. Tabaczyński i in. (red.) 2012, s. 571-604.

Tabaczyński S. i in. (red.) (Tabaczyński S., Marciniak A., Cyngot D., Zalewska A. [red.]) 2012, Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, Poznań.

Tempel W.D. 1970, Die Kämme aus Haithabu (Ausgrabung 1963-1964), w: Berichte über die Ausgrabungen in Haithabu, t. 4: Das archäologische Fundmaterial I der Ausgrabung Haithabu 1963-1964, Neumünster, s. 34-45.

Tempel W.D. 1979, Die Kämme aus der frühgeschichtlichen Wurt Elisenhof, w: H. Steuer, Die Keramik aus der frühgeschichtlichen Wurt Elisenhof / W.D. Tempel, Die Kämme aus der frühgeschichtlichen Wurt Elisenhof, Studien zur Küstenarchäologie Schleswig-Holsteins, seria A: Elisenhof, t. 3, Frankfurt a.M., s. 149-171.

Tesch S. 1992, Zwei Kämme (Sigtuna, Uppland, Schweden), w: Wikinger… 1992, s. 386, nr 598.

Tesch S. 2015, A Lost World? Religious identity and burial practices during the introduction of Christianity in the Mälaren region, Sweden, w: Ch. Ruhmann, V. Brieske (red.) 2015, s. 191-210.

Thieme W., Laux F. i in. 1978, Katalog, w: C. Ahrens (red.) 1978, s. 543-698.

Thunmark-Nylén L. (red.) 1981, Vikingatidens ABC, Stockholm.

Toporow W.N. 2003, Przestrzeń i rzecz, Kraków.

Trotzig G. 1984, Gefässe aus Kupfer und seinen Legierungen, w: G. Arwidsson (red.) 1984, s. 219-230.

Ulbricht I. 1978, Die Geweihverarbeitung in Haithabu, Die Ausgrabungen in Haithabu, t. 7, Neumünster.

Van de Noort R. 1993, The context of Early Medieval barrows in western Europe, „Antiquity”, t. 67, nr 254, s. 66-73.

Vierck H. 1972 (1973), Redwalds Asche. Zum Grabbrauch in Sutton Hoo, Suffolk, „Offa”, t. 29, s. 20-49.

Vierck H. 1978, Religion, Rang und Herrschaft im Spiegel der Tracht, w: C. Ahrens (red.) 1978, s. 271-283.

Vilhjálmsson V.Ö. 1992, Spielsteine und Würfel (Baldursheimur, Nordland, Island), w: Wikinger… 1992, s. 246, nr 71.

Wahlöö C. 1992, Spielstein (Lund, Schweden), w: Wikinger… 1992, s. 387, nr 602.

Wamers E. 1997, Hammer und Kreuz. Typologische Aspekte einer nordeuropäischen Amulettsitte aus der Zeit des Glaubenswechsels, w: M. Müller-Wille (red.), Rom und Byzanz im Norden. Mission und Glaubenswechsel im Ostseeraum während des 8.-14. Jahrhunderts, t. 1, Mainz, s. 83-107.

Wasilewski J.S. 1978, Symbolika ruchu obrotowego i rytualnej inwersji, „Etnografia Polska”, t. 22, nr 1, s. 81-108.

Wasilewski J.S. 1987, Tabu, zakaz magiczny, nieczystość, cz. 1: Zrozumieć tabu, „Etnografia Polska”, t. 31, nr 1, s. 19-41.

Weber B. 1993, Norwegian reindeer antler export to Orkney. An analysis of combs from Pictish / early Norse sites, „Universitetets Oldsaksamling Årbok” 1991/1992, s. 161-174.

Wesse A. (red.) 1998, Studien zur Archäologie des Ostseeraumes. Von der Eisenzeit zum Mittelalter. Festschrift für Michael Müller-Wille, Neumünster.

Wiessner P. 1983, Style and Social Information in Kalahari San Projectile Points, „American Antiquity”, t. 48, nr 2, s. 253-276.

Wikinger… 1992: Wikinger ‒ Waräger ‒ Normannen. Die Skandinavier und Europa 800-1200, Berlin.

Wilde K.A. 1953, Die Bedeutung der Grabung Wollin 1934. Methodische Grundlagen für die Erforschung der Wikinger- und Slawen-Siedlung Wollin, Hamburg.

Wilke G. 1915, Weitere Beiträge zur Heilkunde in der Indoeuropäischen Vorzeit, „Mannus”, t. 7, s. 1-31.

Wilson D.M., Klindt-Jensen O. 1980, Viking Art, wyd. 2, London.

Yotov V. 2018, Data about Northmen’s presence in the Lower Danube area, w: D. Aparaschivei, G. Bilavschi (red.), Studia Romana et Mediævalia Europænsia.

Miscellanea in honorem annos LXXXV peragentis Professoris emeriti Dan Gh. Teodor oblata, Bucureşti, s. 467-484.

Zamelska-Monczak K. 2014 (2015), Wczesnośredniowieczne grzebienie z Santoka, „Materiały Zachodniopomorskie”, nowa seria, t. 11, nr 1, s. 45-92.

Zbierski A. 1985, Kultura mieszkańców, w: E. Cieślak (red.), Historia Gdańska, t. 1: do roku 1454, Gdańsk, s. 234-259.

Żak J. 1963, „Importy” skandynawskie na ziemiach zachodniosłowiańskich od IX do XI wieku (część katalogowa), Poznań.

Żak J. 1967, „Importy” skandynawskie na ziemiach zachodniosłowiańskich od IX do XI wieku (część analityczna), Poznań.