Abstract
Connections with Christianity are one of the aspects of reflections on the life and work of Seneca the Younger in subsequent centuries. This issue is also revealed in the writings of Cyprian Norwid, a Polish 19th-century writer, artist and thinker. In point of fact, Norwid skipped other aspects related to Seneca. The themes he did touch on are connected with his historiosophical reflections and the problem of the relationship between Roma pagana and Roma Christiana, which was of particular interest to him. In the preserved writings of Norwid, however, references to Seneca are relatively rare, which was actually quite typical in the 19th century, but may also be related to a certain ambiguity in Seneca’s attitude as the tutor of Emperor Nero and a figure who enjoyed a high position in Rome for a long time or Norwid’s conviction that most of Seneca’s thought close to Christianity should simply be explained by the Roman writer’s stoicism. However, this is only a hypothesis. It is also possible that Norwid more often referred to Seneca the Younger than he literally noted it. Norwid referred, among other things, to the issue of alleged relations between Seneca and St. Paul and the apocryphal correspondence between them. He also referred to Seneca’s importance for the Church Fathers. Furthermore, he drew attention to some similarities between Seneca and Socrates in terms of their martyr deaths and to certain thoughts expressed by Seneca, in which one can perceive the idea of one God. Some of Norwid’s references to Seneca analysed here were inspired by such works devoted to Seneca’s Christianity as the article by Gaston Boissier, which was published in 1871 in the “Revue des Deux Mondes”. It is not exactly clear how well Norwid knew the work of Seneca, and to what extent he relied on the aforementioned studies. Undoubtedly, however, the references to Seneca, which he included in his writings, were carefully selected and were related to Norwid’s vision of history and his deliberations on the essence of truth, and thus they were not only a testimony of Norwid’s reading, but also of Norwid’s personal reflections.
Literaturhinweise
Apokryficzna korespondencja między Seneką i św. Pawłem, przeł. i oprac. ks. K. Obrycki, ,,Warszawskie Studia Teologiczne” X (1997), 219–240.
Lactantius Lucius Caecilius Firmianus, Epitome Divinarum Institutionum, eds. E. Heck, A. Wlosok, B.G. Taubner, Stutgardiae et Lipsiae 1994. DOI: https://doi.org/10.1515/9783110948868
G.W. Leibniz, Teodycea. O dobroci Boga, wolności człowieka i pochodzeniu zła, przeł. M, Frankiewicz, Warszawa 2001.
C. Norwid, Album Orbis, tekst suplementowy, w: Pisma wszystkie, t. XI: Aneksy, wstęp, wybór, uwagi krytyczne, oprac. J.W. Gomulicki, Warszawa 1976, 393–434.
C. Norwid, Asocjacja, w: Pisma wszystkie, t. VII: Proza, wstęp, wybór, uwagi krytyczne, oprac. J.W. Gomulicki, Warszawa 1973, 47–49.
C. Norwid, Do Walentego Pomiana Z., w: Pisma wszystkie, t. II: Wiersze, wstęp, wybór, uwagi krytyczne, oprac. J.W. Gomulicki, Warszawa 1971, 151–158 .
C. Norwid, List do Karola Ruprechta z ok. 13 VI 1865 r., w: Dzieła wszystkie, t. XII: Listy 3, 1862–1866, oprac. J. Rudnicka, uzup. E. Lijewska, Lublin–Warszawa 2019, 301–302.
C. Norwid, List do Mariana Sokołowskiego z ok. 9 III 1865 r., w: Dzieła wszystkie, t. XII: Listy 3, 1862–1866, oprac. J. Rudnicka, uzup. E. Lijewska, Lublin–Warszawa 2019, 354–357.
C. Norwid, Notatki etno-filologiczne, w: Pisma wszystkie, t. VII: Proza, wstęp, wybór, uwagi krytyczne, oprac. J.W. Gomulicki, Warszawa 1973, 375–417.
C. Norwid, Notatki z historii, w: Pisma wszystkie, t. VII: Proza, wstęp, wybór, uwagi krytyczne, oprac. J.W. Gomulicki, Warszawa 1973, 327–373.
C. Norwid, Notatki z mitologii, w: Pisma wszystkie, t. VII: Proza, wstęp, wybór, uwagi krytyczne, oprac. J.W. Gomulicki, Warszawa 1973, 239–325 .
C. Norwid, O historii, w: Pisma wszystkie, t. I: Wiersze, wstęp, wybór, uwagi krytyczne, oprac. J.W. Gomulicki, Warszawa 1971, 163–166 .
C. Norwid, O Juliuszu Słowackim, w: Pisma wszystkie, t. VI: Proza, wstęp, wybór, uwagi krytyczne, oprac. J.W. Gomulicki, Warszawa 1971, 403–472.
C. Norwid, Quidam, w: Dzieła wszystkie, t. III: Poematy 1, oprac. S. Sawicki, A. Cedro, Lublin 2009, 117–286, 456–527.
Seneca Lucius Anneus, Ad Helviam matrem de consolatione, w: L. Annaei Senecae Opera quae supersunt, vol. I, recognovit et rerum indicem locupletissimum adiecit F. Haase, B.G. Teubner, Lipsiae 1852.
Seneca Lucius Anneus, De beneficiis, w: L. Annaei Senecae Opera quae supersunt, vol. I, fasc. II, L. Annaei Senecae, De beneficiis libri VII, De clementia libri II, eds. C. Hosius, B.G. Teubner, Lipsiae 1900.
Seneca Lucius Anneus, Epistualae morales ad Lucilium, w: L. Annaei Senecae Ad Lucilium epistulae morales, recognovit et adnotatione critica instruxit L.D. Reynolds, vol. II, libri XIV–XX, Oxonii 1965. DOI: https://doi.org/10.1093/oseo/instance.00169726
Epistolae Senecae ad Paulum et Pauli ad Senecam , ed. by C.W. Barlow, Rome 1938, w: [https://archive.org/details/MN40033ucmf_1/page/n5/mode/2up].
Bielawski 1988: M. Bielawski OSB, Norwid czyta Tertuliana, „Vox Patrum” 8 (1988), z. 15, 649–656.
Boissier 1871: G. Boissier, La christianisme de Sénèque, ,,Revue des Deux Mondes” 92 (1871), z. 1, 40–71, w: [https://www.revuedesdeuxmondes.fr/article-revue/le-christianisme-et-la-morale-de-seneque/].
Budzanowska 2012: D. Budzanowska, Z rozważań Seneki o Bogu, ,,Seminare. Poszukiwania Naukowe” XXXI (2012), 207–219. DOI: https://doi.org/10.21852/sem.2012.31.15
Chlebowski 2006–2007: P. Chlebowski, Z problematyki edytorskiej notatników i albumów Norwida, ,,Studia Norwidiana” 24–25 (2006–2007), 3–29.
Eustachiewicz 1925/26: T. Eustachiewicz, Dzieje sentencyj Seneki w porenesansowej literaturze polskiej, ,,Pamiętnik Literacki” 22–23 (1925/26), nr 1–4, 373–391.
Junkiert 2008: M. Junkiert, Sokrates w twórczości Norwida – zarys problemu, „Podteksty” (2008), nr 3.
Karamucka 2016: M. Karamucka, Antyczny Rzym Norwida, Poznań 2016.
Kostkiewiczowa 2000: T. Kostkiewiczowa, Myśl moralna Seneki w polskiej poezji XVIII wieku, ,,Pamiętnik Literacki” 1 (2000), 81–111.
Kubacki 1967: W. Kubacki, Wstęp do: Z. Krasiński, Irydion, Wrocław 1967.
Mackiewicz 2009: T. Mackiewicz, Sokrates Norwida: kontekst, recepcja, kontynuacja, Warszawa 2009.
Malina 2016: A. Malina, Skąd to porównanie?, ,,Gość Niedzielny GN” 04 (2016), w: [https://www.gosc.pl/doc/2934632.Skad–to–porownanie].
Nehring 2012: P. Nehring, Autorytet Seneki w argumentacji wczesnochrześcijańskiej, ,,Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae” XXII (2012), z. 2, 49–60.
Obrycki 1997: Apokryficzna korespondencja między Seneką i św. Pawłem, przeł. i oprac. ks. K. Obrycki, ,,Warszawskie Studia Teologiczne” X (1997), 219–240.
Puzynina 1991–1992: J. Puzynina, „Prawda” w poematach Norwida, „Studia Norwidiana” 9–10, Lublin 1991–1992, 5–26.
Puzynina, Korpysz: J. Puzynina, T. Korpysz, Internetowy słownik języka Cypriana Norwida, hasło: promień, w: [https://www.slownikjezykanorwida.uw.edu.pl/index.php?podglad=&idh=129206].
Szarmach 2012: M. Szarmach, ,,Listy, które czyta wielu”. Pseudokorespondencja św. Pawła z Seneką”, ,,Symbolae Philologorum Posnaniensium Graece et Latinae” XXII (2012), z. 2, 91–94.
Stivala 2009: J. Stivala, The Christian after-life of Seneca the Younger. The First Four Hundert Years, w: [https://openresearch repository.anu.edu.au/bitstream/1885/9765/1/02Whole_Stivala.pdf].
Wesołowska: 1994: E. Wesołowska, A bogowie dawno odeszli…, ,,Roczniki Humanistyczne” XLII (1994), z. 3, 49–5.
Wesołowska 2003: E. Wesołowska, Cyceron i Seneka, Poznań 2003.
Wesołowska: E. Wesołowska, Romanitas Norwida, w: Norwid-artysta, red. K. Trybuś, W. Ratajczak, Z. Dambek, Poznań 2008, 175–186.
Żygulski 1939: Z. Żygulski, Tragedie Seneki i dramat europejski do końca XVIII wieku, t. I, Lwów 1939.