Słowa kluczowe
gramatyka łacińska
rękopis
IX wiek
fragmentologia
oprawy książkowe
paleografia
minuskuła karolińska
kodykologia
stare druki
Jak cytować
Liczba wyświetleń: 55
Liczba pobrań: 0
Abstrakt
W 2018 roku w trakcie badań makulatury introligatorskiej w kolekcji starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu odnaleziono fragment rękopisu zapisanego minuskułą karolińską. Fragment wzmacniał oprawę dzieła Hieronima Dungresheima pt. Conclusiones cum rationibus ad partes summe theologice […] Thome Aquinatis, Leipzig: W. Stöckel, 1516 (sygn. SD 734 II). Rękopis zawiera tekst Liber in partibus Donati Smaragdusa z Saint-Mihiel. Wyjęty fragment otrzymał sygnaturę Rkp 8060. Cele artykułu: umieszczenie przekazu w tradycji rękopiśmiennej Liber in partibus Donati, kodykologiczny i paleograficzny opis znaleziska i wyjaśnienie, w jaki sposób zabytek trafił do Poznania. Metody: analiza treści i kolacjonowanie tekstu z edycją krytyczną (Smaragdus. Liber in partibus Donati, red. B. Löfsted, L. Holtz, A. Kibre†, CCCM, t. 68, Turnhout 1986); analizy kodykologiczna i paleograficzna fragmentu rękopisu; analiza tegumentologiczna oprawy woluminu, w której wtórnie wykorzystano rękopis oraz badanie proweniencji tego woluminu. Wnioski: tekst na odnalezionym fragmencie jest najbardziej zbliżony do tradycji przekazanej przez rękopis Paris BNF lat. 6400B. Pergamin wyprawiono i przygotowano pod zapis sposobem insularnym, jednak analiza paleograficzna wskazuje, że fragment zapisano kontynentalną minuskułą karolińską, przypuszczalnie w jednym z ośrodków pisarskich w północno-zachodniej części królestwa Franków (Neustria, rejon Orlean-Fleury?). Rękopis można datować na połowę IX wieku. Oprawę woluminu, w której odnaleziono fragment, wykonano w jednym z warsztatów introligatorskich w Erfurcie ok. 1518 roku. Analiza proweniencji woluminu wykazała, że księga była własnością biblioteki Kartuzów w Erfurcie do 1810 roku. Po kasacie klasztoru księgę tę przeniesiono do erfurckiej Biblioteki Uniwersyteckiej. W 1907 roku trafiła do Königliche Bibliothek Berlin (sygn. Cw 855), a do Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu – po 1945 roku.
Bibliografia
Smaragdus. Liber in partibus Donati, eds. B. Löfsted, L. Holtz, A. Kibre†, Corpus Christianorum, Continuatio Mediaevalis, vol. 68, urnhout: Brepols 1986.
Smaragdi abbatis Expositio in Regulam S. Benedicti, eds. A. Spannagel, P. Engelbert, Corpus Consuetudinum Monasticarum 8, Siegburg: Schmitt 1974.
Badische Landesbibliothek Karlsruhe: https://www.blbkarlsruhe.de/sammlungen/ handschriften/handschriften-digital.
Bayerische Staatsbibliothek: https://www.digitale-sammlungen.de/de.
Biblioteca Vaticana: https://digi.vatlib.it/.
Bibliotheca Laureshamensis – digital: Virtuelle Klosterbibliothek Lorsch https://hs-lorsch.bsz-bw.de/.
Bibliothèque Nationale de France https://gallica.bnf.fr/accueil/fr/content/accueil-fr?mode=desktop.
British Library https://www.bl.uk/manuscripts/.
Digitale Historische Bibliothek Erfurt/Gotha: https://dhb.thulb.uni-jena.de/.
e-codices – Virtual Manuscript Library of Switzerland: https://www.e-codices.unifr.ch.
Fragmentarium. Laboratory for Medieval Manuscript Fragments https://fragmentari-um.ms/pages/about/digital-laboratory.
Gesamtkatalog der Wiegendrucke: https://www.gesamtkatalogderwiegendrucke.de/. Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters: https://www.geschichtsquellen.de/start. Mirabile Archivio digitale della cultura medievale Digital Archives for Medieval Culture https://www.mirabileweb.it/.
Mystische Bücher in der Bibliothek der Kartause Erfurt https://making-mysticism.org/. Przewodnik po rękopisach średniowiecznych w zbiorach polskich https://manuscripta.pl/. Das Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des 16. Jahrhunderts: https://www.vd16.de.
Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag. Terminologie und Geschichte im deutschsprachigen Raum, in den Niederlanden und Italien vom Frühen Mittelalter bis in die Gegenwart. Mit Zeichnungen von J. Krauskopf, Wiesbaden: Richter Verlag 2010.
Bischoff B., Katalog der Festländischen Handschriften des Neunten Jahrhunderts (mit Ausnahme der wisigotischen), Teil I: Aachen–Lambach, Wiesbaden: Harrasowitz Verlag 1998.
Bischoff B., Katalog der festländischen Handschriften des neunten Jarhunderts (mit Ausnahme der wisigotischen), Teil II: Laon–Paderborn, Wiesbaden: Harrasowitz Verlag 2004.
Bischoff B., Katalog der festländischen Handschriften des Neunten Jahrhunderts (mit Ausnahme der wisigotischen), Teil III: Padua–Zwickau, aus dem Nachlaβ herausgegeben von B. Ebersperger, Wiesbaden: Harrasowitz Verlag 2014.
Bischoff B., Die Südostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Karolingerzeit, Teil 1: Die Bayerischen Diözesen. Mit 32 Schriftproben, Wiesbaden: Otto Harrassowitz 1974.
Bischoff B., Die Südostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Karolingerzeit, Teil 2: Die vorwiegend Österreichischen Diözesen. Mit 25 Schriftproben, Wiesbaden: Otto Harrassowitz 1980.
Chlebus E., Elementy przybyszowe w oprawach późnogotyckich – formy, funkcje, terminologia, “Roczniki Biblioteczne” 2017, vol. 61, pp. 67–84. DOI: https://doi.org/10.19195/0080-3626.61.4
Chlebus E., Szersze spojrzenie na badania makulaturowe na przykładzie listu odpustowego Enocha Kobelau z 1488 roku, in: Książka w Prusach Królewskich, Pelplin: Wydawnictwo Bernardinum; Instytut Dziedzictwa Myśli Narodowej im. Romana Dmowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego 2023, pp. 147–170.
Codices et fragmenta. Średniowieczny kodeks rękopiśmienny w aspekcie historycznego trwania, eds. M. Jakubek-Raczkowska, M. Czyżak, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 2024.
Figaszewska K.K., Fragmenty rękopisów średniowiecznych – stan badań i perspektywy badawcze. Średniowieczne fragmenty zachowane w Archiwum Państwowym w Szczecinie, “Studia Źródłoznawcze” 2019, no. 57, pp. 99–101. DOI: https://doi.org/10.12775/SZ.2019.04
Fragment und Makulatur. Überlieferungsstörungen und Forschungsbedarf bei Kulturgut in Archiven und Bibliotheken, eds. H.P. Neuheuser, W. Schmitz, Wiesbaden: Harrasowitz Verlag 2015.
Ganz D., Corbie in the Carolingian Renaissance, Sigmaringen: Thorbecke 1990.
Ganz D, The Study of Caroline Minuscule 1953–2004, “Archiv für Diplomatik Schriftgeschichte Siegel- und Wappenkunde” 2004, vol. 50, pp. 387–398. DOI: https://doi.org/10.7788/afd.2004.50.jg.387
Gesamtkatalog der Wiegendrucke, vol. VI, Leipzig: K. W. Hiersemann 1934. Gieysztor A., Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2009.
Handbuch frühneuzeitlicher Grammatiken. Handbook of Early Modern Grammars, eds. A. Kärnä, A. Luhtala, J. Malinen, L. Marjamäki, T. Schaßan, Helsinki–Wolfenbüttel 2013: https://diglib.hab.de/ebooks/ed000171/start.htm
Holtz L., Donat et la tradition de l’enseignement grammatical. Etude sur l’Ars de Donat et sa diffusion (IVe–IXe siècle) et édition critique, Paris: Centre national de la recherche scientifique 1981
Holtz L., Lambert P.-Y., La tradition ancienne du Liber in partibus Donati de Smaragde de Saint-Mihiel (avec une note additionelle de Pierre-Yves Lambert: Les gloses en vieux-breton à la grammaire de Smaragde), “Revue d’Histoire des Textes” 1986, no. 16, pp. 171–195. DOI: https://doi.org/10.3406/rht.1988.1297
Jones L.W., Where are the Prickings?, “Transactions and Proceedings of the American Philological Association” 1944, no. 75, pp. 71–86. DOI: https://doi.org/10.2307/283311
Kibre A., Prolegomena to the unpublished text of Smaragdus’ Commentary on Donatus De partibus orationis, Chicago: University of Chicago 1930.
Kozak A., Łukaszewski J., Fragmenty Reguły pasterskiej Grzegorza Wielkiego z przełomu XI i XII wieku odkryte w księdze ławniczej Krzywinia z lat 1512–1580,
„Roczniki Historyczne” 2022, vol. 88, pp. 185–187.
Kozłowska-Budkowa Z., Najstarszy rękopis Biblioteki Kórnickiej, “Przegląd Biblioteczny” 1929, 3, pp. 496–509.
Lang-Edwards A., Gerüstet zum Schutz der Gebete. Erfurter Bucheinbände von Beginn des 16. Jahrhunderts, “Imprimatur. Ein Jahrbuch für Buchfreunde” 1994, vol. xV, pp. 209–215.
Lindsay W.M., Notae Latinae. An Account of Abbreviation in Latin Mss. of the Early Minuscule W. M. Period (c. 750–850), Hildesheim–Zürich–New York: G. Ohms 2000.
Łukaszewski J., Wójcik R., Największe zasoby proweniencyjne sprzed 1939 r. w kolekcji starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, in: Książka dawna i jej właściciele, t. 1, eds. D. Sidorowicz-Mulak, A. Franczyk-Cegła, Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum 2017, pp. 103–115.
McKitterick R., The Diffusion of Insular Culture in Neustria between 650 and 850: The Implications of the manuscript evidence, in: La Neustrie, les pays au nord de la Loire de 650 à 850: Colloque Historique International, vol. 2, ed. H. Atsma, Sigmaringen: Jan Thorbecke, 1989, pp. 395–432. DOI: https://doi.org/10.4324/9781003557258-3
Marciniak R., Wiesiołowski J., Inwentarz rękopisów Biblioteki Kórnickiej. Zeszyt IV, sygn. 11008–12000, Kórnik: BK PAN 1983.
Marciniak R., Wiesiołowski J., Rękopisy Biblioteki Kórnickiej warsztatem pracy naukowej (1826–1976), “Pamiętniki Biblioteki Kórnickiej” 1977, 13, pp. 19–54.
Marwinski F., Müller S., Erfurt 1. Stadt und Regionalbibliothek, in: Handbuch der Historischen Buchbestände in Deutschland, vol. 19, Thüringen A–G, eds. F. Krause, F. Marwinski, Hildesheim–Zürich–New York: Ols-Weidmann 1998.
Opalińska M., Pludra-Żuk P. Chlebus E., The Eleventh-Century “N” Psalter from England: New Pieces of the Puzzle, “Review of English Studies” 2023, 74, pp. 203–221. Parkes M.B., Pause and Effect. An Introduction to the History of Punctuation in the West, Aldershot: Scolar Press 1992. DOI: https://doi.org/10.1093/res/hgac081
Pludra-Żuk P., Czy potrzebna nam fragmentologia? Na marginesie pierwszego numeru pisma “Fragmentology”, “Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2019, no. 4, pp. 173–182. DOI: https://doi.org/10.4467/0023589XKHNT.19.035.11043
Rädle F., Studien zu Smaragd von Saint Mihiel, München: Wilhelm Fink Verlag 1974.
Samaran C., Marichal R., Catalogue des manuscrits en écriture latine portant des indications de date, de lieu ou de copiste, t. II: Bibliothéque nationale. Fonds latin (Nos. 1–8000), Paris: Centre national de la recherche scientifique 1962.
Schochow W., Bücherschicksale. Die Verlagerungsgeschichte der Preußischen Staatsbibliothek, Berlin–New York: Walter de Gruyter 2003. DOI: https://doi.org/10.1515/9783110204759
Die Schwenke-Sammlung gotischer Stempel und Einbanddurchreibungen nach Motiven geordnet und nach Werkstätte bestimmt und beschrieben, vol. I, Einzelstempel, von I. Schunke, Berlin: Akademie-Verlag 1979. DOI: https://doi.org/10.1515/9783112594209
Die Schwenke-Sammlung gotischer Stempel und Einbanddurchreibungen nach Motiven geordnet und nach Werkstätte bestimmt und beschrieben, vol. II, Werkstätten, von I. Schunke†, fortgeführt von K. von Rabenau, Berlin: Akademie-Verlag 1996.
Semkowicz W., Paleografia łacińska, Kraków: Universitas 2011.
Sikorski D.A., Anglosasi i wpływy anglosaskie w skryptoriach karolińskich do końca IX wieku (Studium paleograficzno-kodykologiczne), Poznań: Instytut Historii UAM, 2004.
Sojer C., Fragmente – Fragmentkunde – Fragmentforschung, “Bibliothek – Forschung und Praxis” 2021, no. 3, pp. 533–553. DOI: https://doi.org/10.1515/bfp-2021-0047
Spilling H., Die Frühe Phase Karolingischer Minuskel in Fulda, in: Kloster Fulda in der Welt der Karolinger und Ottonen, ed. G. Schrimpf, Frankfurt am Main: Verlag Josef Knecht 1996, pp. 249–284.
Syska E., Co skrywają powojenne nabytki polskich bibliotek, czyli o metodach pozbywania się niechcianych proweniencji ze starych druków na przykładzie działalności poznańskiego antykwariusza Mariana Swinarskiego (1902–1965), in: Książka dawna i jej właściciele, vol. 2, eds. D. Sidorowicz-Mulak, A. Franczyk-Cegła, Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum 2017, pp. 301–307.
Syska E., Marian Swinarski (1902–1965). Poznański antykwariusz i bibliofil, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 2014.
Szulc A., “Tegumina de chartis”. Oprawy z kart pergaminowych rękopisów średniowiecznych w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, in: Zbiory polskie, ed. A. Wagner, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 2021, pp. 27–49.
Unbekannte Schätze. Germanica des 16. Jahrhunderts in der Universitätsbibliothek Łódź. Nieznane skarby. Germanika XVI-wieczne w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego, eds. C. Dietl, M. Kubisiak, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2018.
Vezin J., Le point d’interrogation, un élément de datation et de localisation des manuscrits. L’exemple de Saint-Denis au IXe Siècle, “Scriptorium” 34, 1980, no. 2, pp. 181–196. DOI: https://doi.org/10.3406/scrip.1980.1171
Vezin J., La punctuation du VIIIe au XIIe siècle, in: Mise en page et mise en texte du livre manuscript, Paris: Éditions du Cercle de la librairie-Promodis 1990, pp. 439–442. Zathey J., Katalog rękopisów średniowiecznych Biblioteki Kórnickiej, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich–Wydawnictwo 1963.
Ziemer M., Datierung und Lokalisierung nach den Schreibformen von k und z im Althochdeutschen, Breslau: G. Tesch 1933.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Jakub Łukaszewski
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Utwory opublikowane w czasopiśmie Biblioteka, na platformie Pressto należącej do Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu od 2015 roku są udostępniane na
licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
Tym samym wszyscy zainteresowani są uprawnieni do korzystania z utworów opublikowanych po 2015 roku pod następującymi warunkami:
- uznania autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnianym utworem informacji o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji
- na tych samych warunkach — remiksując utwór, przetwarzając go lub tworząc na jego podstawie, należy swoje dzieło rozpowszechniać na tej samej licencji, co oryginał.
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).
Autor zachowuje prawa majątkowe, ale udziela zgody Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na wykorzystanie dzieła. Autorzy tekstów zakwalifikowanych do publikacji proszeni są o wypełnienie podpisanie i przesłanie umowy.
Jeżeli autor artykułu nie jest przekonany, że może wykorzystywać cudze utwory (np. ilustracje, fotografie, tabele) w ramach cytatu we własnej tekście musi dostarczyć do redakcji czasopisma zgodę od uprawnionych podmiotów.
Prawa są zastrzeżone do wszystkich tekstów opublikowanych przed rokiem 2015.