Słowa kluczowe
symbolika lwa
malarstwo prawosławne
serbska sztuka
XVIII wiek
Jak cytować
Abstrakt
Jedną z wyjątkowych cech programów malarskich nowożytnych serbskich ikonostasów jest obecność w nich tematu Czuwającego Emmanuela, ilustrującego intelektualną paralelę Emanuel - lew. Ideowym źródłem tego obrazu są teksty biblijne i ich interpretacje Orygenesa, Cyryla Aleksandryjskiego, Teodora z Cirrhus, Epifaniusza z Salaminy oraz anonimowego autora Fizjologusa, greckiego bestiariusza z II-IV wieku.
Ikona ta znajduje się w samym środku ikonostasu, najczęściej bezpośrednio nad wrotami królewskimi. W niniejszym artykule podjęto próbę odczytania treści tego przedstawienia. Studia ikonograficzne, ikonologiczne, porównawcze oraz analiza treści tekstów biblijnych i inskrypcji na ikonach doprowadziły do przekonania, że obraz Czuwającego Emmanuela w tym miejscu ikonostasu pełni przede wszystkim funkcje apotropaiczne, tj. opiekuńcze i ochronne. Przestrzeń świątynna podzielona jest na dwie części: sanktuarium i nawę, co oznacza symboliczny podział na świat widzialny i niewidzialny, ziemski i niebiański, cielesny i duchowy. Ikonostas stanowi granicę między tymi dwiema sferami, a królewskie wrota je łączą. Przejścia strzeże obraz "Czuwającego Emmanuela”. Choć w wieku XVIII w serbskim malarstwie cerkiewnym nastąpiły radykalne zmiany formalne, a tradycyjne wzorce zostały zastąpione przez nowe, zachodniego pochodzenia, to oryginalne treści apotropaiczne pozostały.
Bibliografia
Palkovljevic-Bugarski T., Kulić B., Crkvenjakov D. K., Stošić L., Kulić R. (2015). Zografi : icone serbe fra tradizione e modernità : paralleli / Serbian icons between tradition and modernity : parallels. Novi Sad: Galerija Matice Srpska.
Ciobanu, C. I. (2012). L’iconographie orthodoxe du sommeil de l’Enfant-Jésus, endormi comme un lion et ses variantes roumaines. „Revue Roumaine d’Histoire de l’Art” Série Beaux-Arts, XLIX, s. 17–82.
Constas, N. (2001). „To Sleep. Perchance to Dream”. The Middle State of Souls in Patristic and Byzantine Literature. „Dumbarton Oaks Papers” 55, s. 91–124, https://doi.org/10.2307/1291814.
Constas, N. P. (2006). Symeon of Thessalonike and the Theology of the Icon Screen. W: Thresholds of the Sacred. Architectural, Art Historical, Liturgical, and Theological Perspectives of Religions Screens, East and West. Ed. S. E. J. Gerstel. Washington: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, s. 163–183.
Kobielus, S. (przekł. i opr.) (2005). Fizjologii Aviarium. Średniowieczne traktaty o symbolice zwierząt. Kraków: Tyniec.
Gronek, A. (2014). Eschatological elements in the schemes of paintings of high iconostases. „Series Byzantina” 12, s. 11–21.
Gronek, A. (2015). Opuszczone dziedzictwo. O malowidłach w cerkwi św. Onufrego w Posadzie Rybotyckiej, Kraków: Księgarnia Akademicka. http://collections.museums-sheffield.org.uk/view/objects/asitem/People@537/0?t:state:flow=cd3b9f0d-8b47-45ae-ae02-0b0874857f5a. 2.03.2021. http://www.pierotrincia.it/en/2766/Il-riposo-di-Ges%C3%B9-Bambino---Wagner----Amigoni.html. 2. 03. 2021. https://antikvaria.ru/product/volpato-spyashchiy-angel/. 2.03.2021.
Karczewski, M. (2011). Baranek – Lew z pokolenia Judy. Chrystocentryczna reinterpretacja Rdz 49,9 w Ap 5,5, „Biblica et Patristica Thoruniensia” 4, s. 151–163, https://doi.org/10.12775/BPTh.2011.007.
Lurker, M. (1989). Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań: Pallottinum. Meinardus, O. F. A. The Macedonian «Άναπεσων» as Model for the Flemish “Nascendo Morimur”. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/makedonika/article/viewFile/6192/5927. 30.10.2018.
Pallas, D. I. (1965). Passion und Bestattung Christi in Byzanzs. Der Ritus – das Bold. Miscallanea Byzantina Monacensia, t. 2. München: Institut für Byzantinistik und neugriechische Philologie der Universität.
Pastoureau, M. (2006). Średniowieczna gra symboli. Przekł. H. Ogalson-Tygielska. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Petterson-Ševčenko N., (1991). Christ Anapeson, W: The Oxford Dictionary of Byzantium. Ed. A. P. Kazhdan, t. 1. New York. PG (1862). Patrologia graeca, t. 12, 43, 69, 80, 91. Paris: J. P. Migne.
Popa, C., Iancovescu, I. (2009). Mânăstirea Hurezi. Editura Simetria.
Różycka-Bryzek, A. (1986). Program ikonograficzny malowideł w cerkwi w Posadzie Rybotyckiej. W: Symbolae Historiae Artium. Studia z historii sztuki Lechowi Kalinowskiemu dedykowane. Red. J. Gadomski. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 355–359.
Różycka-Bryzek, A. (2006). Obraz Czuwającego Emmanuela w malowidłach Kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu. „Modus. Prace z historii sztuki” 7, s. 53–58.
Skrzyniarz, S. (1999). Diabolus tamquam leo rugiens: z badań nad znaczeniem motywu lwa na sarkofagach chrześcijańskich epoki przedkonstantyńskiej, „Modus. Prace z historii sztuki” 1, s. 7–29.
Ştefănescu, D. (1928). La peinture religieuse en Bucovine et en Moldavie. Paris: P. Geuthner.
Sulikowska, A. (2003). „Życie śpi, a piekło drży z trwogi”. Czuwające oko Chrystusa jako wyobrażenie męki i chwały Zbawiciela w ikonografii staroobrzędowców. W: Chrystus Wybawiający. Teologia świętych obrazów. Red. A. A. Napiórkowski. Kraków: Wydawnictwo M, s. 185–202.
Todić, B. (1994). Anapeson. Ikonographie et signification du thème. „Byzantion” 64, s. 134–165.
Tschilingirov, A. (1978). Die Kunst des christlichen Mittelalters in Bulgarien 4. bis 18. Jahrhundert. Berlin: Union Verlag Berlin.
Wessel, K. (1966). Christusbild. W: Reallexikon zur byzantinischen Kunst, t. 1. Stuttgart: Anton Hiersemann, szp. 1011–1012.
Бакалова, Е. (1976). Стенописите на църквата при село Беренде. София: Български художник.
Палковљевић Бугарски, Т. (ur.) (2017). Српска црквена уметност у Румунији. Истраживање и конзервација. Нови Сад: Галерија Матице српске.
Живановић, Л., Лесек, М., Микић, О., Николајевић, M. (1972). Дело Теодора Крачуна. Нови Сад: Галерија Матице српске.
Кондаков, Н. П. (2001). Лицевой иконописный подлинник, t. 1: Иконография Господа Бога нашего Иисуса Христа. [Reprint wydania Санкт Петербург 1905]. Москва: Паломник.
Kостић, M. (ur.) (1997). Димитрије Бачевић (?-после 1770), Нови Сад: Галерија Матице српске.
Костић, М. (2007). Јаков Орфелин и његово доба. Нови Сад: Галерија Матице српске.
Кулић, Б. (2013). Уметност XVIII века у колекцији Галерије Матице српске. Београд–Нови Сад: Галерија Матице српске.
Кулић, Б., Тимотијевић, М. (ur.) (2009). Тронови цркве манастира Крушедола. Нови Сад: Галерија Матице српске.
Медаковић, Д. (1980). Српска уметност у XVIII веку. Београд: Српска књижевна задруга.
Медаковић, Д. (2008). Крушедол. Нови Сад: Галерија Матице српске.
Ракић, С. (1998). Иконе Босне и Херцеговине (16–19. вијек). Београд:. Републички завод за заштиту споменика културе
[Rakić, S. (1998). Icons of Bosnia-Herzegovina (16th–19th Century). Belgrade].
Тодић, Б. (2010). Радови о српској уметности и уметницима XVIII века по архивским и другим подацима. Нови Сад: Галерија Матице српске.
Шпановић, М., Ерцеган, С. (2015). Саборни храм и Ризница музеја Српске православне цркве у Сремским Карловцима. Сремски Карловци: Епархија сремска.
[Bakalova, E (1976). Stenopisite na c”rkvata pri selo Berende, Sofiâ: Balgarski hudozhnik. Palkovljević
Bugarski, T. (ur.) (2017). Srpska crkvena umetnost u Rumuniji: istraživanja i konzervacija, Novi Sad: Galerija Matice srpske.
Živanović, L., Lesek, M., Mikić, O., Nikolajević, M. (1972), Delo Teodora Kračuna. Novi Sad: Galerija Matice srpske.
Kondakov, N. P. (2001). Litsevoy ikonopisnyy podlinnik, Ikonografiya Gospoda Boga nashego Iisusa Khrista. (Reprint wydania z Sankt Peterburg 1905). Moskva: Palomnik.
Kostić, M. (ur.) (1997). Dimitrije Bačević (?-posle 1770). Novi Sad: Galerija Matice srpske.
Kostić, M. (2007). Jakov Orfelin i njegovo doba. Novi Sad: Galerija Matice srpske.
Kulić, B. (2013). Umetnost XVIII veka u kolekciji Galerije Matice srpske. Beograd– Novi Sad: Galerija Matice srpske.
Kulić, B., Timotijević, M. (ur.) (2009). Tronovi crkve manastira Krušedola. Novi Sad: Galerija Matice srpske.
Medaković, D. (1980). Srpska umetnost u XVIII veku. Beograd: Srpska književna zadruga.
Medaković, D. (2008). Krušedol. Novi Sad: Galerija Matice srpske.
Rakić, S. (1998). Ikone Bosne i Hercegovine (16–19. vijek). Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture.
(Rakić, S. [1998]. Icons of Bosnia-Herzegovina [16th–19th Century]. Belgrade: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture).
Todić, B. (2010). Radovi o srpskoj umetnosti i umetnicima XVIII veka po arhivskim i drugim podacima. Novi Sad: Galerija Matice srpske.
Španović, M., Ercegan, S. (2015). Saborni hram i Riznica muzeja Srpske pravoslavne crkve u Sremskim Karlovcima. Sremski Karlovci: Eparhija sremska].
Licencja