Abstract
The Pomeranian Library (Książnica Pomorska) holds a number of ancient surviving editions of the works by the Gdańsk-based astronomer Johannes Hevelius (Jan Heweliusz) (1611–1687). One of the works, the Machina coelestis, is composed of two volumes and was published in the years 1673 and 1679, respectively. This article examines the second part of the Machina coelestis in more detail. As early as the eighteenth century, the volume was already considered by bibliographers to be extremely rare. Today, it is considered to be even more unique. The reason for this is due to the tragic fire that broke out in September 1679 and destroyed Hevelius’ house, his observatory with instruments, and his studio and the printing shop, where almost the entire printed editions of the work stored there perished in the flames. The value of the copy held at the Książnica Pomorska is additionally enhanced by the fact that the book had belonged in the past to the private library of the renowned seventeenth century orientalist, Andreas Müller Greiffenhagius (1630–1694), who died in Szczecin and left his book collection there. The author of the article also managed to examine the surviving correspondence between Müller and Hevelius, in which both writers discuss this particular book. In this way, the history of this interesting copy is thus complemented by contemporary commentaries from the epoch.
References
Źródła archiwalne
Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, sygn. Rkp. 3276: D.F. Ebert, Catalogus Systematicus Librorum Bibliothecae aedis Cathedralis Marianae et Regii Gymnasii et academici Sedinensis […], Paleo-Stetini [1780].
Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, sygn. Rps 1148: Inwentarz i akta Biblioteki Publicznej w Szczecinie: Mariańskiej i Gimnazjum Akademickiego, oprac. J.C.C. Oelrichs, Szczecin 1768.
L’Observatoire de Paris, Bibliothèque, Correspondance de Johannes Hevelius, sygn. C1/1–16.
Staatsbibliothek zu Berlin, Handschriftenabtheilung, Nachlass Oelrichs, sygn. 298 (Kasten 45): Ch. Pyl, Annalen der Ratsschule zu Stettin.
University of Glasgow, Bayer Collection, MS Hunter 299 (U.6.17).
Źródła publikowane
Bayer T.G.S., Museum Sinicum […], t. 1, Petropoli: ex typographia Academiae Imperatoriae, 1730.
Bernoulli J., Reisen durch Brandenburg, Pommern, Preussen, Curland, Russland und Pohlen in den Jahren 1777 und 1779, t. 1: Reise nach Danzig und Beschreibung der Merkwürdigkeiten dieser Stadt, Leipzig: Caspar Fritsch, 1779.
Correspondence and Papers of Edmond Halley, red. E.F. MacPike, Oxford: University Press, 1932.
Doullens G. de, Tabulae Ambianenses seu Theoriae Planetarum [...], Parisiis: apud viduam et Dionysium Thierry, 1658, Książnica Pomorska w Szczecinie (dalej: KP) sygn. XVII.10499.I
Heweliusz J., Cometographia […], Gedani: Auctoris Typis, & Sumptibus, 1668. KP sygn. XVII.3404.II.adl
Heweliusz J., Epistolae IV […], Gedani: Typis Andreae Julii Molleri, 1654. KP sygn. XVII.3406.II.adl
Heweliusz J., Machinae Coelestis pars prior […], Gedani: Auctoris Typis, & Sumptibus, 1673. KP sygn. XVII.3408/1.I
Heweliusz, J., Machinae Coelestis pars posterior […], Gedani: In aedibus Auctoris, ejusg[ue] Typis, & Sumptibus, 1679. KP sygn. XVII.3408/2.I
Heweliusz J., Mercurius in Sole visus […], Gedani: Auctoris Typis et Sumptibus, 1662. KP sygn. XVII.3405.II.adl
Heweliusz J., Selenographia sive Lunae Descriptio [...], Gedani: Typis Hünefeldianis, 1647, KP sygn. XVII.3407.II
Korespondencja Adama Adamandego Kochańskiego SJ (1657–1699), oprac. B. Lisiak SJ przy współpracy L. Grzebienia SJ, Kraków „Ignatianum”: Wydawnictwo WAM, 2005.
Lubieniecki S., Theatrum cometicum […], Amstelodami: typis Danielis Baccamude, 1668.
Olhoff J. E., Excerpta ex litteris illustrium, et clarissimorum virorum, ad nobilissimum […] dn. Johannem Hevelium Cons. Gedanensem perscriptis […], Gedani: Janssonius a Waesbergae, 1683.
Opracowania
Abramowicz D., Heweliusz trafi na aukcję, „Dziennik Bałtycki”, 27 listopada 2008, https://tinyurl.com/cxvhtb9k [dostęp: 10.07.2020].
Bieńkowski T., Dobrzycki J., Staropolski świat nauki, Warszawa: Wydaw. Retro-Art 1998.
Borysowska A., Kultura książki w dawnym Szczecinie. Studia z pogranicza bibliologii i literaturoznawstwa, Szczecin: Książnica Pomorska 2018.
Borysowska A., Powojenne losy szczecińskich księgozbiorów historycznych na przykładzie biblioteki Andreasa Müllera Greiffenhagiusa (1630–1694), w: Księgozbiory rozproszone. Losy księgozbiorów historycznych po II wojnie światowej, red. A. Siuciak, Malbork: Muzeum Zamkowe 2015, s. 95–108.
Borysowska A., Gierke M., Andreas Müller Greiffenhagius (1630–1694) – konterfekt uczonego orientalisty, „Rocznik Chojeński” 2018, s. 93–132.
Brocke B. vom, Jena Friedrich von, „Neue Deutsche Biographie” 1974, t. 10, s. 398–399, https://tinyurl.com/73uddm3k [dostęp: 10.07.2020].
Czerniakowska M., Jan Heweliusz – miłośnik ksiąg, Gdańsk–Pruszcz Gdański: Wydawnictwo Jasne 2012.
Ebert D.F., Historiam Bibliothecae Templi Collegiati B. Mariae enarrans [...] patronos, fautores, collegas, amicos […] invitat […], Stetini: typis H.G. Effenbart [1783].
Grell Ch., Jan Heweliusz i jego czasy, przeł. I. Kraszewski, Warszawa–Gdańsk: Instytut Historii Nauki PAN, PAN Biblioteka Gdańska, ASPRA-JR 2016.
Grzybkowska T., Andrzeja Stecha portrety Heweliusza, „Biuletyn Historii Sztuki” 1974, nr 3, s. 237–252.
Heweliusz Jan. Machinae coelestis pars prior; Gedani (Gdańsk) 1673 i Cometographia. Gdańsk 1668, w: Perły z Lamusa, https://tinyurl.com/5pv5edbk [dostęp: 10.07.2020].
Imańska I., Księgozbiór Jana Heweliusza w świetle katalogu aukcyjnego w 1688 r., „Roczniki Biblioteczne” 2011, s. 69–90.
Imańska I., Per medium auctionis. Aukcje książek w Rzeczypospolitej (XVII–XVIII w.), Toruń, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 2013.
Jasiński M., Korespondencja Jana Heweliusza. Dzieje rękopisów i stan badań, w: De nuptiis philologiae et libri manuscripti czyli co nowego mówią rękopisy. Zbiór studiów, red. A.P. Lew, P. Pludra-Żuk, Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego 2016, s. 213–226.
Johannes Hevelius and His Gdańsk, red. M. Turek, Gdańsk: Gdańskie Towarzystwo Naukowe 2013.
Keyes S., The Correspondence of Hevelius at the Paris Observatory, w: Johannes Hevelius and His World. Astronomer, Cartographer, Philosopher and Correspondent, red. R. L. Kremer, J. Włodarczyk, Warsaw: Instytut Historii Nauki PAN 2013, s. 185–200.
Kircher A., Primitiae gnomonicae catoptricae hoc est horologiographiae novae specularis […], Avenione: Piot 1635.
Kircher A., China monumentis qua sacris qua profanis […] illustrata, Amstelodami: apud Joannem Janssonium 1667.
Müller Greiffenhagius A., Excerpta manuscripti cujusdam Turcici, quod de cognitione Dei et hominis ipsius a quodam Azizo Nesephaeo, Tataro, scriptum est […], Coloniae Brandenburgicae: ex officina Georgii Schulzii 1665.
Müller Greiffenhagius A., Hebdomas Observationum de rebus Sinicis [...], Coloniae Brandenburgicae: ex officina Georgii Schulzii 1674.
Müller Greiffenhagius A., Inventum Branderburgicum sive Andreae Mulleri Greiffenhagii, Praepositi Berlinensis, Propositio super Clave sua Sinica, [s.l.: s.n.] 1674.
Müller Greiffenhagius A., Monumenti Sinici […] lectio seu phrasis, versio seu metaphrasis, translatio seu paraphrasis […] indicavit […], Berolini: officina Rungiana 1672.
Müller Greiffenhagius A., Speciminum Sinicorum […], [s.l: s.n.] 1685.
Pawlak W., De eruditione comparanda in humanioribus. Studia z dziejów erudycji hu-Studia z dziejów erudycji hu-manistycznej w XVII wieku, Lublin: Wydawnictwo KUL, 2012.
Pomian K., Przeszłość jako przedmiot wiedzy, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2010.
Rybka E., Astronomia ogólna, Warszawa: PWN 1983.
Rybka E., Heweliusz Jan, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1960–1961, t. 9, s. 492–494.
Sirko M., Zarys historii kartografii, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 1999.
Talbierska J., Grafika XVII w. w Polsce. Funkcje, ośrodki, artyści, dzieła, Warszawa: „Neriton” 2011.
Targosz K., Jan Heweliusz uczony-artysta, Wrocław: Ossolineum 1986.
Targosz K., Heveliana 2011–2016, „Studia Historiae Scientiarum” 2017, s. 407–444. DOI: https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.17.017.7718.
License
Copyright (c) 2020 Agnieszka Borysowska
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International License.
Utwory opublikowane w czasopiśmie Biblioteka, na platformie Pressto należącej do Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu od 2015 roku są udostępniane na
licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
Tym samym wszyscy zainteresowani są uprawnieni do korzystania z utworów opublikowanych po 2015 roku pod następującymi warunkami:
- uznania autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnianym utworem informacji o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji
- na tych samych warunkach — remiksując utwór, przetwarzając go lub tworząc na jego podstawie, należy swoje dzieło rozpowszechniać na tej samej licencji, co oryginał.
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).
Autor zachowuje prawa majątkowe, ale udziela zgody Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na wykorzystanie dzieła. Autorzy tekstów zakwalifikowanych do publikacji proszeni są o wypełnienie podpisanie i przesłanie umowy.
Jeżeli autor artykułu nie jest przekonany, że może wykorzystywać cudze utwory (np. ilustracje, fotografie, tabele) w ramach cytatu we własnej tekście musi dostarczyć do redakcji czasopisma zgodę od uprawnionych podmiotów.
Prawa są zastrzeżone do wszystkich tekstów opublikowanych przed rokiem 2015.