Pióra w służbie buławy. O kancelariach i archiwaliach hetmańskich w XVIII w.

Abstrakt

W artykule przedstawiona została na tle kompetencji urzędy hetmańskiego dokumentacja wytwarzana przez kancelarie wojskowe działające przy hetmanach Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII w. Na początku tego stulecia w do największego rozrostu władzy buławy w całej historii istnienia urzędu. Nastąpiło to w sposób nieformalny, a na dodatek towarzyszyły liczne nadużycia ze strony osób dowodzących armiami koronną i litewską, co sprawiło, że w zatwierdzonych na sejmie 1717 r. konstytucjach, a przede wszystkim traktacie warszawskim pojawiły się zapisy ograniczające władzę hetmanów. Jednak tylko w niewielkim stopniu i dalej hetmani posiadali rozległe kompetencje, które zapewniały im pełnię władzy administracyjnej i sądowniczej nad wojskiem. Utrzymali ją do połowy lat 60. XVIII w. a dowodzi tego dokumentacja wojskowa wytworzona przez kancelarię działające przy hetmanach. W artykule omówiono tę dokumentacją, co do której nie można mieć wątpliwości, że miała charakter publiczny. Do pierwszej grupy zaliczoną dokumenty i akta związane z władzą administracyjną hetmanów: wydawane przez nich lub zatwierdzane regulaminy, przede wszystkim organizacyjne, rozkazy hetmańskie, przesyłane z oddziałów raporty o stanach osobowych, wyposażenia, czy ruchach kadrowych itp. Kolejna grupa, to dokumentacja finansowa związana z utrzymaniem obu armii (w tym także oddziałów noszących nazwę hetmańskich) i urzędu hetmańskiego. Do trzeciej zaliczono akta i korespondencję powstałą z związku z prowadzoną przez hetmanów działalnością dyplomatyczną. Do czwartej - wszelką dokumentację związaną z władzą dyscyplinarną i sądowniczą hetmanów, a do piątej - korespondencję służbową prowadzoną przez hetmanów z podkomendnymi, jak też z królem, ministrami i ważniejszymi urzędnikami państwowymi. Bogate w materiał źródłowy zachowane spuścizny archiwalne po hetmanach: Adamie Mikołaju Sieniawskim, Janie Klemensie Branickim, Michale Kazimierzu Radziwille oraz trzech przedstawicielach rodu Rzewuskich sprawujących w XVIII w. ten urząd, pozwalają stwierdzić, że dokumentacja wojskowa powstawała jako publiczna i w takim charakterze podlegała procesom archiwotwórczym w kancelariach hetmańskich. Zapewne za życia hetmanów dokumentacja wojskowa przechowywana była oddzielnie od pozostałych dokumentów i akt o charakterze publicznym, a tym bardziej prawno-majątkowych i rachunkowo-gospodarczych. Po śmierci hetmana zazwyczaj jednak ich spadkobiercy przestawali otaczać dokumentację wojskową specjalną troską, a traktując ją jako prywatną część masy spadkowej, dołączali do reszty pozostałej po zmarłym spuścizny aktowej, poddając ją wstępnym procesom archiwizacji. W konsekwencji tzw. archiwa hetmańskie zaczęły być traktowane jako prywatne, choć powstały jako publiczne. Dowodzi tego zmiana procesu archiwotwórczego zachodzącego w przypadku dokumentacji wojskowej po połowie lat 60. XVIII., gdy hetmani utracili realną władzę nad armiami Rzeczypospolitej na rzecz Komisji Wojskowej Koronnej i Komisji Wojskowej Litewskiej. Cała dokumentacja wojskowa zaczęła być wytwarzana i gromadzona w kancelariach najpierw komisji wojskowej, następnie Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej i w końcu Komisji Wojskowej przy Straży Praw - instytucji, co do których nie ma wątpliwości, że były publiczne.