Sądownictwo konfederackie w Polsce w latach 1764-1795

Abstrakt

I. Sądy zwyczajne podczas konfederacji. II. Partykularne sądy konfederackie. 1. Sądy konfederackie sensu stricto. A. Organizacja. B. Kompetencje. 2. Sądy konsyliarskie. A. Organizacja. B. Kompetencje. C. Ochrona sądów konsyliarskich. III. Sądy konfederacji generalnych. 1. Organizacja. 2. Kompetencje. IV. Sądy wojskowe konfederacji barskiej. V. Postępowanie w sądach konfederackich. 1. Wszczęcie postępowania. 2. Aresztowanie. 3. Pozywanie. 4. Postępowanie dowodowe. 5. Patroni. 6. Komdamnaty. 7. Wyroki. 8. Środki odwoławcze. 9. Egzekucje. VI. Ocena sądownictwa konfederackiego.

I. Konfederacje czasów stanisławowskich, zgodnie z dawną tradycją, z reguły zawieszały funkcjonowanie sądów zwyczajnych. Pryncypialne stanowisko w kwestii zawieszenia sądownictwa zajmowali organizatorzy tych konfederacji, które wymierzone były przeciw królowi i jego stronnikom. Niektóre związki konfederackie z lat 1768 - 1772, tamując bieg zwyczajnej sprawiedliwości, ogłaszały za nieważne i nielegalne wszelkie orzeczenia wydane po akcie konfederacji barskiej oraz przewidywały sankcje karne dla urzędników sądowych, nie respektujących zaleceń konfederacji. Również konfederacja generalna koronna z 1792 r. nakazywała Trybunałom, komisjom, cuiuscunque nominis jurysdykcjom, aby sądy swoje do uspokojenia Rzpltej zalimitowali i nikogo sub poenis iucapacitatis honorum et munium ex nuc extendentis, sądzić nie ważyli się. Mimo tych deklaracji, nie zawsze jednak faktycznie zawieszano sądownictwo zwyczajne. W czasach barskich nie wszystkie sądy ziemskie i grodzkie stosowały się do poleceń konfederacji. Także w początkowym okresie funkcjonowania konfederacji targowickiej nie przestrzegano ściśle jej poleceń. Jeszcze w sierpniu 1792 r., mimo zawiązania konfederacji, nadal działały sądy ziemiańskie w Wielkopolsce. Konfederacja ziemi ciechanowskiej wyraźnie natomiast zachowywała dla utrzymania biegu sprawiedliwości sądy ziemiańskie, komisję porządkową cywilno-wojskową oraz pisarzy (aktowego i sądowego) w swej trwałości i obowiązków ich ciągłości. Ostatecznie doprowadzono jednak do zawieszenia sądownictwa zwyczajnego, bowiem targowica nakazywała poprawiać akty związków partykularnych, odbiegające od aktu konfederacji generalnej.