Jan Jakub Rousseau – rzecznik totalitaryzmu czy liberalnej demokracji?

Abstrakt

Przypadająca w tym roku 200 rocznica Wielkiej Rewolucji Francuskiej stanowi dogodną okazję do refleksji nad dziełem Jana Jakuba Rousseau. Zagadnienie wpływu idei Rousseau na dzieło rewolucji od dwóch wieków jest przedmiotem sporów historyków i filozofów; jedni uważali ten wpływ za oczywisty, inni go negowali. Do tych ostatnich należał np. Georg Jellinek, który dobitnie stwierdzał, iż Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z roku 1789 powstała w opozycji do idei zawartych w Umowie społecznej . To samo twierdził francuski historyk literatury, Daniel Mornet, który na dowód, iż idee polityczne samotnika z Ermenonville były nieznane francuskiemu społeczeństwu, przytaczał wyniki kwerendy w katalogach prywatnych bibliotek francuskich z łat 1750 - 1780: doliczył si w nich 41 egzemplarzy Listów politycznych Woltera i a 185 egzemplarzy Nowej Heloizy, ale ani razu nie spotkał Umowy społecznej. Niektórzy badacze wywodzili, że Rousseau bardziej wpłynął na postawy  kontrrewolucjonistów niż działaczy rewolucji. Przykładem oceny z gruntu odmiennej może by znane powiedzenie Henryka Heinego: „Zapamiętajcie to sobie, dumni ludzie czynu: jesteście niczym, jak tylko nie wiadomymi pomocnikami myślicieli, którzy często w pokornej ciszy wskazali wam dokładnie wszystkie wasze czyny. Maksymilian Robespierre był tylko ręką Jana Jakuba Rousseau, krwawą ręką, która z łona Czasu wydarła płód, którego dusz stworzył Rousseau”. Wydaje się, że Heine miał więcej racji – Rousseau niewątpliwie stanowił inspirację, dla Robespierre’a i jakobinów, podobnie jak jego powie ci tworzyły klimat epoki oświecenia. Jeżeli nawet nie czytano dokładnie jego dzieł politycznych, do czego zresztą przyczyniła si cenzura i zakaz ich rozpowszechniania, to przecie już przed rewolucją odbywano prawdziwe pielgrzymki do grobu filozofa na île de Peupliers w Ermenonville. Od 1789 r. wydawano masowo popularne, często skracane i przerabiane dzieła Jana Jakuba, a także  praktykowano głośne publiczne lektury Umowy społecznej. W 1790 r. popiersie filozofa umieszczono w sali obrad Zgromadzenia Narodowego, rząd termidoriański za zorganizował 18 Vendemiaire’a roku III uroczyste przeniesienie prochów pisarza do Panteonu.