Słowa kluczowe
dyscyplina wojskowa
przestępczość
księgi grodzkie
Ruś Czerwona
Małopolska
Jak cytować
Abstrakt
W czasie kwerendy znaleziono w księgach grodzkich 177 wzmianek dotyczących omawianego tematu, w zdecydowanej większości protestacji, okazania ran względnie ciał domniemanych ofiar czynów zabronionych. Skargi na zachowanie żołnierzy dotyczyły 78 jednostek, należących do niemal każdego typu formacji wojskowych występujących w komputach chocimskich, przy czym niektóre występują na powyższej liście więcej niż raz. W księgach grodzkich odnotowano szkody poczynione w ośmiu większych ośrodkach miejskich (Biecz, Bochnia, Lublin, Lwów, Olkusz, Przemyśl, Tarnopol, Sądowa Wisznia) oraz 76 miasteczkach, wioskach i kluczach dóbr. Wśród poszkodowanych znaleźli się mieszkańcy dziewięciu starostw grodowych oraz instytucji kościelnych. Wśród ofiar przestępstw znaleźli się także żołnierze, w księgach odnotowano siedemnaście przypadków, kiedy sprawcą byli milites z innych rot, siedem, kiedy szkoda powstała wskutek działania towarzyszy broni względnie członków własnego pocztu. Pięć skarg dotyczyło dezercji, w 18 przypadkach żołnierze oskarżali ludność cywilną o wyrządzenie szkód. Rzeczywista skala szkód jest jednak trudna do oszacowania. Zebrany w toku kwerendy materiał również daje podstawę do podejrzeń względem uczciwości składających skargi, zwłaszcza wówczas, gdy miasto lub wieś została nawiedzona przez różne oddziały wojskowe kilka razy, a pomimo tego skala szkód podanych w protestacji jest zbliżona w każdym przypadku. Zwraca jednak uwagę zbliżony wolumen rzeczy, które padały łupem wojskowych łupieżców: żywność, przedmioty żelazne, ubrania, zwierzęta hodowlane, zwłaszcza drób, bydło i konie pojawiają się w większości protestacji.
Wzrost liczebny armii, korzystającej w toku przemarszu z tych samych traktów i obozującej w tych samych miejscach prowadził do wzrostu liczby starć pomiędzy różnymi oddziałami, czemu skądinąd trudno się dziwić. Żołnierze byli niejako skazani na rywalizację w warunkach ograniczonego dostępu do środków aprowizacyjnych, co niejednokrotnie kończyło się zwadą, w której po obu stronach padali ranni, a nawet zabici. Zawiodło także państwo, które nie podjęło żadnych prób zorganizowania magazynów z żywnością oraz rynsztunkiem. Niewiele pomagało wysyłanie uniwersałów, nakazujących żołnierzom możliwie jak najszybsze przybycie do obozu ani wysyłanie komorników w celu zbadania rozmiaru poczynionych przez wojsko szkód. Na usprawiedliwienie króla i jego urzędników należy jednak powiedzieć, że problem z logistyką wojskową miała podówczas większość państw europejskich.
Bibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
Archiwum Skarbu Koronnego:
dz. II, rkps 42
Archiwum Narodowe w Krakowie
księgi grodzkie relacyjne:
bieckie, rkps 170;
krakowskie, rkps 46
Archiwum Państwowe w Lublinie
księgi grodzkie relacyjne lubelskie RMO 50 – 51.
Centralʹnyj Dierżawnyj Istorycznyj Archiw Ukrajiny m. Lwiw,
fond 1, opis 1, sprawa 206;
fond 3, opis 1, sprawa 13;
fond 5, opis 1, sprawa 120;
fond 9, opis 1, sprawa 374;
fond 13, opis 1, sprawa 339;
fond 14, opis 1, sprawa 146;
fond 17, opis 1, sprawa 114.
Nacyjanalny Histaryczny Archiw Biełarusi, Minsk,
fond 1740, opis 1, dzieło 4
Sztokholm, Riksarkivet, Extranea IX Polen, sygn. 99
Źródła drukowane
Volumina Constitutionum, t. II, vol. 2, red. S. Grodziski, Warszawa 2008.
Volumina Constitutionum, t. III, vol. 1, red. S. Grodziski, M. Kwiecień, A. Karabowicz, Warszawa 2010.
Żojdź K, Hundert Z., Komput chocimski 1621 z rękopisu Biblioteki Narodowej, [w:] Studia nad staropolską sztuką wojenną, t. II, red. Z. Hundert, Oświęcim 2013, s. 245 – 257.
Opracowania
Boynton L., Martial Law and the Petition of Right, „The English Historical Reviev”, vol. 79, no. 311, (April 1964), s. 255 - 284.
Ćwiek Z., Z dziejów wsi koronnej XVII wieku, Warszawa 1966.
Gawron P., Oddziały autoramentu cudzoziemskiego w Prusach Królewskich i Warmii w dobie wojny z Moskwą za panowania Zygmunta III Wazy (1609 – 1618), „Społeczeństwo Staropolskie. Seria Nowa”, t. IV, Społeczeństwo a wojsko, 2015, s. 39 – 57.
Gawron P., Organizacja i status prawny armii polsko – litewskiej w Inflantach w latach 1602 – 1611, „Biblioteka epoki nowożytnej”, t 5 (II/2016), Hortus bellicus. Studia z dziejów wojskowości nowożytnej. Prace ofiarowane Profesorowi Mirosławowi Nagielskiemu, red. K. Bobiatyński, P. Gawron, K. Kossarzecki, P. Kroll, D. Milewski, Warszawa 2017, s. 151 – 174.
Gawron P., Projekty reform armii Rzeczypospolitej w latach 20. XVII w. na tle wojskowości zachodnioeuropejskiej, [w:] Staropolski ogląd świata. Rzeczpospolita między okcydentalizmem a orientalizacją, t. 1, Przestrzeń kontaktów, red. F. Wolański, R. Kołodziej, Toruń 2009, s. 183 – 213.
Kalinowski E., Z dziejów elearów polskich – Idzi Kalinowski. Część I: Od Moskwy do Chocimia, [w:] Studia nad staropolską sztuką wojenną, t. IV, red. Z Hundert, J.J. Sowa, K. Żojdź, Oświęcim 2015, s. 44-68.
Lynn J. A., How War Fed War: The Tax of Violence and Contributions during the Grand Siècle, „Journal of Modern History”, vol. 65, no. 2, June 1993, s. 286 – 310.
Łopatecki K., Disciplina militaris” w wojskach Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku, Białystok 2012.
Łopatecki K., Organizacja, prawo i dyscyplina w polskim i litewskim pospolitym ruszeniu (do połowy XVII wieku), Białystok 2013.
Łoziński W., Prawem i lewem. Obyczaje na Czerwonej Rusi w pierwszej połowie XVII wieku, oprac. J. Tazbir, Warszawa 2005.
Moniuszko A., Wybrane aspekty ekonomiczne funkcjonowania sądownictwa grodzkiego i ziemskiego na Mazowszu w pierwszej połowie XVII wieku, [w:] Nad społeczeństwem staropolskim, t. II, Polityka i ekonomia – Społeczeństwo i wojsko – Religia i kultura w XVI – XVIII wieku, red. D. Wereda, Siedlce 2009, s. 41 – 61.
Muszyńska J., Straty demograficzne i zniszczenia gospodarcze w Małopolsce w połowie XVII wieku. Problemy badawcze, [w:] Rzeczpospolita w latach Potopu, red. J. Muszyńska, J. Wijaczka, Kielce 1996, s. 275 – 288.
Nagielski M., Kozaczyzna zaporoska w dobie kampanii chocimskiej 1621 roku, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Prace Historyczne, 143, Kraków 2016, z. 2, s. 277 – 285.
Nagielski M., Żołnierz koronny w XVII wieku, Wybawca i bohater czy ciemiężyciel – w świetle zachowanych rejestrów szkód w księgach grodzkich i ziemskich Rzeczypospolitej, „Społeczeństwo Staropolskie. Seria Nowa”, t. IV, Społeczeństwo a wojsko, 2015, s. 135 – 154.
Parrott D., Richelieu’s Army. War, Government and Society in France, 1624–1642, Cambridge 2001.
Podhorodecki L, Chocim 1621, Warszawa 2008.
Nagielski M., Kossarzecki K., Przybyłek Ł., Haratym A., Zniszczenia szwedzkie na terenie Korony w okresie potopu 1655 – 1660, Warszawa 2015.
Sas P., Chotynśka wijna 1621 roku, Kijiw 2011.
Sas P., Czysielʹnistʹ zaporozʹkoho wijśka u Chotynśkij bytwy 1621 r.
Sas P., Szliach armiji sułtana Osmana II do Chotyna 1621 r. [w:] Ukrajina w Centralʹno – Schidnij Jewropi, red. W. Smolij, W. Stanisławśkij, T. Czuchlib, W. Kononienko, W. Matiach, B. Czerkas, Kijiw 2014, s. 57 – 70.
Srogosz T., Następstwa ekonomiczne wojen ze Szwecją w XVII wieku (na przykładzie województw łęczyckiego i sieradzkiego oraz ziemi wieluńskiej), [w:] Wojny północne w XVI – XVIII wieku. W czterechsetlecie bitwy pod Kircholmem, red. B. Dybaś, A. Ziemlewska, Toruń 2007, s. 247 – 258.
Idem, Przemarsze i kwaterunki niekarnych oddziałów wojskowych w województwach łęczyckim i sieradzkim oraz ziemi wieluńskiej w XVII wieku, „Rocznik Łódzki”, t. XXXVII, Warszawa - Łódź 1990, s. 87 – 103.
Idem, Żołnierz swawolny. Z dziejów obyczajów armii koronnej w XVII wieku, Warszawa 2010.
idem, Życie codzienne żołnierzy armii koronnej i litewskiej w XVII wieku, Oświęcim 2018.
Szaflik J. R.,, Wieś lubelska w połowie XVII wieku. Problem zniszczeń wojennych i odbudowy, Lublin 1963.
Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2001.
Tekiela Ł., Wojna trzydziestoletnia na Górnych Łużycach. Aspekty militarne, Racibórz 2010.
Thompson I. A. A., War and Government in Habsburg Spain 1560 – 1620, London 1976.
Tretiak J., Historia wojny chocimskiej (1621), Kraków 1921.
Wilczek – Karczewska M., Szlachta wielkopolska w obliczu siedemnastowiecznych wojen. „Inter arma silent leges”, [w:] Cywilizacja prowincji Rzeczypospolitej szlacheckiej, red. A. Jankowski, A. Klonder, Bydgoszcz 2004, s. 121 – 129.
Wimmer, Wojsko i skarb Rzeczypospolitej u schyłku XVI i w pierwszej połowie XVII wieku, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XIV, cz. 1, Warszawa 1968, s. 3 – 91.
Wisner H., Lisowczycy. Łupieżcy Europy. Pierwsi polscy najemnicy, łotrzy czy bohaterowie, Warszawa 2013.
Idem, Prowiantmistrz Wielkiego Księstwa Litewskiego 1621 – 1622, [w:] idem, Rzeczpospolita Wazów. Czasy Zygmunta III i Władysława IV, Warszawa 2002, s. 245 – 252.
Licencja
od 2023 r. 