Porządek rozpatrywania ekscepcji w koronnym procesie ziemskim w pierwszej połowie XVII wieku

Abstrakt

W rozprawie sądowej w procesie ziemskim w Rzeczypospolitej szlacheckiej, na wzór procesu rzymskokanonicznego, można wyraźnie wyodrębnić dwa stadia rozgraniczone zagruntowaniem sporu, czyli litis contestatio. Ten kluczowy moment następował w chwili odpowiedzi pozwanego co do meritum (co nazywano repliką) na roszczenie przedstawione przez powoda (propozycję, proposito). Powodowało to rozstrzygnięcie w dalszym postępowaniu sprawy głównej. Natomiast w pierwszym stadium rozprawy sąd rozpatrywał akcesoria. Sam termin nie jest jednoznaczny – Oswald Balzer wyróżnił trzy możliwe jego definicje. W praktyce należało właśnie na tym etapie zgłosić dylacje i wysunąć zarzuty procesowe, które nie wynikły w trakcie rozprawy. Cechą charakterystyczną akcesoryjnej fazy procesu była jej fakultatywność. Po wysłuchaniu propozycji pozwany mógł od razu przejść do odpowiedzi dotyczącej rzeczy głównej (responsio) albo wpierw podnieść pewne uboczne zarzuty przeciw roszczeniu. Zatem od jego zachowania zależało, czy owa faza wstępna – w której rozpatrywano ekscepcje – będzie występowała, czy też zostanie pominięta. Na to prawo pozwanego zwracała uwagę ówczesna literatura prawnicza. Piszący pod koniec XVI w. pisarz grodzki krakowski, Jan Łączyński, w swoim dziełku Loci communes forenses stwierdzał: „Omnes responsio rei aut est exceptio ut pote in accessorio aut litis contestatio”. Należy jednak pamiętać o tym, że opuszczenie fazy akcesoryjnej skutkowało niemożnością, z pewnymi wyjątkami, podjęcia stosownych kwestii w dalszej części postępowania.