Czy w Rzeczypospolitej szlacheckiej istniała oligarchia magnacka?

Abstrakt

Teza o istnieniu oligarchii magnackiej głosi, że Rzeczpospolita Obojga Narodów w pierwszym okresie istnienia była demokracją szlachecką, później jednak przekształciła się w oligarchię najzamożniejszej szlachty. Zgodnie z tym poglądem po unii lubelskiej w 1569 roku oraz pierwszej wolnej elekcji w 1573 roku cała szlachta kierowała sprawami państwa. Później jednak mała grupka bogatej szlachty, czyli magnateria, podporządkowała sobie szlachtę średnią i drobną, monopolizując w ten sposób władzę polityczną. Państwo zachowało zewnętrzną postać demokracji szlacheckiej, lecz w rzeczywistości zostało zdominowane przez magnaterię. A ponieważ magnatom chodziło rzekomo tylko o osobiste interesy, a nie o dobro wspólne, nieustannie osłabiali oni władzę państwową, pogrążając  państwo w anarchii i doprowadzając do jego rozpadu. Na nich zatem spadała znaczna część winy za to, że pod koniec XVIII wieku Polska została podzielona między sąsiadów.

Tę tezę forsowano w Polsce, zwłaszcza w czasach komunistycznych. Marksizm potrzebował małej grupki feudalnych wyzyskiwaczy, którzy w tamtym czasie ujarzmili resztę społeczeństwa2. Ale polska szlachta, która według ówczesnych rachunków miała stanowić 10% ogółu społeczeństwa, była zbyt liczną grupą. Teorię oligarchii magnackiej wylansowano na przełomie 1951 i 1952 roku podczas dużej konferencji polskich i sowieckich historyków w Otwocku. Zadaniem tej konferencji było zdecydowane nagięcie polskiej nauki historii do metodycznych paradygmatów marksizmu.