Keywords
majątki instrukcyjne
How to Cite
Number of views: 638
Number of downloads: 431
Abstract
Majątki instrukcyjne były formą własności utworzoną na mocy Instrukcji o zasadach sprzedaży ziemi państwowej w zachodnich guberniach osobom rosyjskiego pochodzenia, odbywającym tam służbę lub pragnącym na stałe się osiedlić, którą wprowadzono w życie 23 lipca / 5 sierpnia 1865 roku. Pierwotnie należały do skarbu państwa lub zostały skonfiskowane uczestnikom powstania styczniowego. Były sprzedawane przez Ministerstwo Dóbr Państwowych - za pośrednictwem władz gubernialnych - zasłużonym osobom rosyjskiego pochodzenia (urzędnikom cywilnym i wojskowym) w celu zachęcenia ich do stałego osiedlenia się w zachodnich guberniach Cesarstwa Rosyjskiego. Wartość nieruchomości instrukcyjnych (wyliczana na podstawie 10-krotności rocznego dochodu uzyskiwanego z majątku, powiększonego o 10%) była znacznie niższa od ich ceny rynkowej. Majątki instrukcyjne stanowiły ograniczoną formę własności. Nie mogły być odsprzedawane, dzierżawione, zastawiane zarządzane przez osoby polskiego i żydowskiego pochodzenia. Zezwolenie na ich sprzedaż bądź zakup każdorazowo wydawał Minister Dóbr Państwowych. W przypadku naruszenia powyższych warunków, właściciel mógł zostać pozbawiony przez państwo nabytej nieruchomości.
W guberni grodzieńskiej sprzedano około 178 majątków instrukcyjnych, z czego w powiatach należących do byłego obwodu białostockiego - 45. Spośród majątków sprzedanych na obszarze byłego obwodu, 35 stanowiło folwarki skarbowe (tzw. fermy). Natomiast pozostałych 10 zostało skonfiskowanych polskim ziemianom za ich udział w postaniu styczniowym.
Organy państwowe dysponowały rozległymi dobrami byłej ekonomii grodzieńskiej (ponad 7 tys. ha), które chciały wykorzystać do celów osadnictwa rosyjskiego. Niewielka liczba majątków skonfiskowanych przeznaczonych na sprzedaż, wynikała z faktu, że większość z nich była zadłużona wobec banków ziemskich oraz innych wierzycieli. Majątki instrukcyjne były sprzedawane w latach 1868-1878 i przyczyniły się do siedmiokrotnego zwiększenia liczby rosyjskich właścicieli ziemskich w trzech zachodnich powiatach guberni grodzieńskiej (z 7. w 1863 roku do 52. w 1878 r.). Instrukcja zainicjowała również proces prywatyzacji dużego odsetka własności skarbowej (58% powierzchni gruntów państwowych).
Instrukcja przyniosła – z perspektywy Imperium Rosyjskiego - najlepsze efekty spośród wszystkich ustaw antypolskich uchwalonych w latach 1865-1875. Zmieniała strukturę własności ziemskiej na korzyść rosyjskich posiadaczy oraz częściowo zahamowała możliwość wykupu ziemi państwowej przez osoby polskiego pochodzenia.
References
Archiwalia:
Archiwum Państwowe w Białymstoku:
Starszy Notariusz Sądu Okręgowego w Grodnie, sygnatury: 56, 112, 115, 128, 130, 131, 135, 159, 169, 178, 202, 207, 210, 212, 215, 218, 219, 221, 222, 223, 226, 228, 244, 286, 287, 288, 293, 294, 296, 300, 302, 303, 304, 305, 306, 315, 318, 322, 326, 333, 334, 335, 338, 339.
Źródła publikowane:
Bobrowskij P, Matieriały dlja gieografii i statistiki Rossij, sobrannyje oficerami gienieralnoho sztaba. Grodnienskaja gubiernija. Czast II, Sankt Petersburg 1863.
Dikow P., Spisok ziemliewładienij w grodnienskoj gubiernij, Grodna 1890.
Murawiow (Wieszatiel) M., Wspomnienia, Warszawa 1990.
Pamiatnaja kniżka Grodnienskoj gubiernij, 1866-1910.
Połnyj sbornik zapisok grafa Murawjewa-Wilenskoho o mjatieże w Siewerno-Zapadnoj Rossij w 1863-1864 gg. sostawlienyj po nomierach Rossijskoj Stariny.
Sbornik prawitielstwiennych rasporiażenij po wodworieniju ruskich ziemlewładielceww Siewiero-zapadnom kraje, Wilna 1886
Literatura:
Aleksandravičius E., Kulakauskas A., Pod władzą carów. Litwa w XIX wieku, Kraków 2003.
Beauvois D., Walka o ziemię. Szlachta polska na Ukrainie prawobrzeżnej pomiędzy caratem a ludem ukraińskim 1863-1914, Sejny 1996.
Danieluk J., Majątki instrukcyjne na ziemiach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego – stan badań oraz postulaty badawcze, „Rocznik Lituanistyczny” 2017, t. 3.
Dobroński A., Infrastruktura społeczna i ekonomiczna guberni łomżyńskiej i obwodu białostockiego (1866-1915), Białystok 1979.
Drewicz M., Wywłaszczenia polskich majątków pod zaborem rosyjskim jako status quo w II i III Rzeczpospolitej, „Seculum Christianum. Pismo Historyczno-Społeczne” 2010, Rok XVII, nr 1.
Gałka B., Represje carskie wobec ziemian Kresów Wschodnich za udział w ruchu niepodległościowym w II połowie XIX i na początku XX wieku, [w:] Ziemiaństwo a ruchy niepodległościowe w Polsce XIX-XX wieku, red. W. Caban, M. B. Markowski, Kielce 1994.
Groniewski K., Uwłaszczenie chłopów w Polsce. Geneza-realizacja-skutki, Warszawa 1976.
Iwaszkiewicz J., Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773-1867, Warszawa 1929.
Jurkowski R, Jeszcze o paradoksach imperialnej polityki Rosji w guberniach zachodnich po powstaniu styczniowym, „Echa Przeszłości” 2013.
Kaczkowski J., Konfiskaty na ziemiach polskich po 1831 i 1863 roku, Warszawa 1918.
Komzołowa A., Politika samodierżawija w Siewiero-Zapadnom kraje w epochu Wielikich rieform, Moskwa 2005.
Krzemiński S., Dwadzieścia pięć lat Rosyi w Polsce (1863-1888), Lwów 1892.
Kukulski J., Donacyje po powstaniu styczniowym, „Acta Universitatis Lodziensis” 1986, nr 24.
Legieć J., Latawiec K., Depolonizacja Ziem Zabranych (1864-1914). Koncepcje-mechanizmy decyzyjne-realizacja, tom 2, Prawobrzeżna Ukraina. Czasy Annienkowa i Bezaka (1864-1868), Kielce 2018.
Łopatecki K., Zalewska E., Historia Uroczyska Jaroszówka. Badania nad przemianami własnościowo-osadniczymi na pograniczu Wasilkowa i Białegostoku, „Studia Podlaskie” 2013, t. 21.
Łopatecki K., Zalewska E., Kozyrscy – ostatni właściciele uroczyska Jaroszówka, „Studia Podlaskie” 24 (2016).
Łopatecki K., Sprzedaż dóbr białostockich przez spadkobierców Jana Klemensa Branickiego, „Studia Podlaskie” 2015, t. 23.
Maliszewski E., Białoruś w cyfrach i faktach, Piotrków 1918.
Mościcki H., Pod berłem carów, Warszawa 1924.
Panjucicz W., Nacjanalny aspekt paziemielnoj palitiki carizmu na Biełarusi epochi kapitalizmu (1861-1917), „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1999, t. 11.
Sambuk S., Politika carizma w Biełorussii wo wtoroj połowinie XIX wieka, Mińsk 1980.
Schmidt W., Geneza prywatnej rosyjskiej własności ziemskiej w b. guberniach wileńskiej, grodzieńskiej i mińskiej, „Miesięcznik Statystyczny” 1922, tom V, z. 11-12 (odbitka).
Sidor M., Matusiewicz A., Wart Pac Pałaca… Dzieje Dowspudy i jej właścicieli, Suwałki 2014.
Smykowski J., Ukaz z 10 XII 1865 r. i jego konsekwencje dla stanu posiadania ziemiaństwa polskiego w zachodnich guberniach Imperium Rosyjskiego, [w:] Wilno i Kresy północno-wschodnie. Materiały z II Międzynarodowej Konferencji w Białymstoku 14-17 IX 1994 r., pod. red. E. Feliksiak, A. Mironowicza, t. 1, Białystok 1996.
Staliūnas D., Making Russians. Meaning and Practice of Russification in Lithuania and Belarus after 1863, Amsterdam - New York 2007.
Suligowski A., Bezprawie i konfiskaty pod rządami rosyjskimi, Warszawa 1928.
Szumski J., Instrukcyjne majątki ziemskie w powiecie sokólskim w latach 1867-1914. Problematyka prawno-własnościowa, [w:] „Studia polsko-litewsko-białoruskie”, pod red. J. Tomaszewskiego, E. Smułkowej, H. Majeckiego, Warszawa 1988.
Szumski J., Uwłaszczenie chłopów w północno-wschodniej części Królestwa Polskiego 1846-1871, Białystok 2002.
Szumski J., Inwentarz zespołu akt Starszy Notariusz Sądu Okręgowego w Grodnie [1581-1882]1883-1915 [1920-1930], Białystok 2012.
Wiech S., Epoka Reakcji i „Pieredyszki”. Wileńscy generałowie-gubernatorzy wobec problemu polskiej własności ziemskiej w latach 1864-1884, „Kwartalnik Historyczny” 2008, Rocznik CXV, nr 2.
Wiech S., Depolonizacja Ziem Zabranych (1864-1914).
Koncepcje-mechanizmy decyzyjne-realizacja, t. 1, Litwa i Białoruś. Od Murawiowa do Baranowa (1864-1868), Kielce 2018.
License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.