Słowa kluczowe
księstwo pruskie
ustawodawstwo policyjne
Korona Polska
władza książęca
Jak cytować
Abstrakt
Przedmiotem artykułu jest wewnętrzna działalność ustawodawcza księcia Albrechta von Brandenburg-Ansbach, który objął rządy w księstwie pruskim utworzonym po sekularyzacji pruskiej części Zakonu krzyżackiego jako lenno króla i Korony Polskiej (1525). W czasie swoich rządów książę podejmował działania mające na celu umocnienie swojej pozycji. Służyła temu również działalność prawodawcza, uzgadniana często ze stanami księstwa, w której znaczącą rolę odgrywały ustanawiane przez księcia przepisy porządkowe, wydawane samoistnie, ale często pojawiające się w ramach szerszych ustaw porządkowych obejmujących regulacje karne, prawno-osobowe czy prawno-majątkowe. Ich zadaniem było normowanie wielu stron życia i działalności poddanych, nakazywanie, zakazywanie określonych zachowań, reglamentowanie i represjonowanie ich postępowania. Wydawanie przez władców przepisów policyjnych służyć miało w procesie kształtowania się wczesnonowożytnego władztwa terytorialnego wprowadzeniu kontroli nad poddanymi, wprzęgnięciu ich w system dyscypliny społecznej, mającej na celu osiągnięcie porządku wewnętrznego. Działalność ta, w której przepisy policyjne pełniły funkcję instrumentu utrwalenia władzy, miała w przypadku księcia Albrechta dodatkowe znaczenie ze względu na ustanowienie w księstwie pruskim ewangelickiego kościoła krajowego, na którego czele, jako jego głowa, stał sam książę. Zespolenie władzy świeckiej z kościelną, zgodne z doktryną Marcina Lutra, zmierzało do powstanie społeczności, w której poddani książęcy byli jednocześnie członkami książęcego kościoła. Z tego powodu wiele z przepisów policyjnych miało szczególny moralny charakter.
Bibliografia
Źródła:
Geheimes Staatsarchiv Preußisches Kulturbesitz Berlin-Dahlem
Ostpreußische Folianten: 228a, fol. 48r-52r; 228a, fol. 22-23; 470, fol. 500-525; 510, fol. 36ar-36dv; 13744, fol. 452-467.
Etats Ministerium 86b Nr 2, fol. 81-96.
Źródła drukowane:
Balzer O., Corpus iuris Polonici, t. IV/1, Kraków 1910, Nr 46.
S. Dolezel, H. Dolezel, Die Staatsverträge des Herzogtums Preussen. Teil I: Polen und Litauen. Verträge und Belehnungsurkunden 1525–1657/58, Köln 1971.
Tschackert P., Urkundenbuch zur Reformationsgeschichte, t. 2, Leipzig 1890.
Literatura:
Berg T., Landesordnungen in Preußen vom 16. bis zum 18. Jahrhundert, Lüneburg 1998.
Biskup M., „Wojna Pruska” czyli wojna Polski z zakonem krzyżackim z lat 1519–1521. U źródeł sekularyzacji Prus Krzyżackich, cz. 2, Olsztyn 1991.
Biskup M., Geneza i znaczenie hołdu pruskiego 1525 r., „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1975, z. 4.
Biskup M., Polska a Zakon Krzyżacki w Prusach w początkach XVI w. U źródeł sekularyzacji Prus Krzyżackich, Olsztyn 1983.
Blaich F., Die Die Reichsmonopolgesetzgebung im Zeitalter Karls V. Ihre Ordnungspolitische Problematik, Stuttgart 1967.
Brauneder W., Die Policeygesetzgebung in den österreichichen Ländern des 16. Jahrhunderts: Derzeitiger Forschungsstand und Perspektiven [w:] M. Stolleisunter, K. Härter, L. Schilling (red.), Policey im Europa der Frühen Neuzeit, Frankfurt am Main 1996.
Bulst N., Zum Problem städtischer und territorialer Kleider-, Aufwands- und Luxusgesetz-
gebung in Deutschland (13.-Mitte 16. Jahrhundert) [w:] A. Gouron, A. Rigaudière (red.), Renais-
sance du pouvoir législatif et genèse de l’État, Montpelier 1988.
Dolezel S., Das preussisch-polnische Lehnsverhältnis unter Herzog Albrecht von Preussen (1525–1568), Köln 1967.
Eckert B., Der Gedanke des gemeinen Nutzen in der lutherischen Staatslehre des 16. und 17. Jahrunderts, Frankfurt am Main 1975.
Gancewski J., Zakon krzyżacki i jego państwo w przeddzień hołdu pruskiego z 1525 r. Stan i przemiany, „Miscellanea Historico-Archivistica” 2016, t. 23.
Görisch Ch,, Landeskirche [w:] Die Religion in Geschichte und Gegenwart, t. 5, Tübingen 2002.
Härter K., Entwicklung und Funktion der Policeygesetzgebung des Heiligen Römischen Reiches Deutscher Nation im 16. Jahrhundert, „Ius Commune” 1993, t. 20.
Heckel J., Cura religionis, ius in sacra, ius circa sacra, Darmstadt 1962.
Holtz S., Vom Umgang mit der Obrigkeit, Zum Verhältnis von Kirche und Staat, „Zeitschrift für Wirtttembergische Landesgeschichte” 1996, t. 55.
Horn A., Die Verwaltung Ostpreussens seit der Säcularisation 1525–1875. Beiträge zur deutschen Rechts-Verfassungs-und Verwaltungsgeschichte, Königsberg 1890.
Hubatsch W., Albrecht von Brandenburg-Ansbach. Deutschordens Hochmeister und Herzog in Preussen 1490–1568, Heidelberg 1960.
Hubatsch W., Die inneren Voraussetzungen der Säkularisation des deutschen Ordensstaates in Preuβen, „Archiv für Reformationsgeschichte” 1952, t. 43, z. 1/2.
Hubatsch W., Geschichte der evangelischen Kirche Ostpreussens, t. 1, Göttingen 1963.
Hubatsch W., Protestantische Fürstenpolitik in den Ostseeländern im 16. Jahrhundert, „Historische Zeitschrift” 1961, t. 192. z. 2
Irmischer J.K. (red.), Luthers Schrift an die Deutschherren, Erlanger Ausgabe, t. 29, 1841.
Jacobson H. F., Geschichte der Quellen des Kirchenrecht der preussischen Staates, t. 1, Königsberg 1839.
Jähnig B., Die Anfänge der evangelischen Landeskirche im Herzogtum Preußen zur Zeit von Herzog Albrecht [w:] A. Mentzel-Reuters, K. Neitmann (red.), Preussen und Livland im Zeichen der Reformation, Osnabrück 2014.
Joachim E., Des Hochmeisters Albrecht von Preußen erster Versuch einer Annäherung an Luther, „Zeitschrift für Kirchengeschichte” 1891, t. 12.
Joachim E., Die Politik des letzten Hochmeister in Preusen. Albrecht von Brandenburg, cz. 3, Leipzig 1895.
Kaufmann T. , Theologische Auseinandersetzungen an der Universität Königsberg im 16. und 17. Jahrhundert [w:] K. Garber, M. Komorowski, A.E. Walter (red.), Kulturgeschichte Ostpreussens in der Frühen Neuzeit, Tübingen 2001.
Kleinertz E., Die Politik der Landstände im Herzogtum Preussen 1562–1568, Bonn 1972.
Knemeyer F.L., Polizeibegriffe in Gesetzen des 15. Bis 18. Jahrhunderts. Kritische Bemerkungen zur Literatur über die Entwicklung des Polizeibegriffs, „Archiv für öffentliche Recht” 1967, t. 92.
Knemeyer T., Polizei [w:] O. Brunner, W. Conze, R. Koselleck (red.), Geschichtliche Grundbegriffe, t. 4, Stuttgart 1978.
Laag H., Die Einführung der Reformation im Ordensland Preußen, „Neue kirchliche Zeitschrift“ 1925, t. 36.
Landwehr A., Die Rhetorik der „guten Policey”, „Zeitschrift für historische Forschung” 2003, t. 30, nr 2.
Maier H., Die ältere deutsche Staats-und Verwaltungslehre (Polizeiwissenschaft). Ein Beitrag zur Geschichte des politischen Wissenschaft in Deutschland, Neuwied am Rhein 1966.
Makiłła D., Die Kirchenordnungen Herzog Albrechts von Preußen (1525–1568) [w:] A. Mentzel-Reuters, K. Neitmann (red.), Preussen und Livland im Zeichen der Reformation, Osnabrück 2014.
Makiłła D., Doktryna prawa naturalnego w nauce Marcina Lutra a geneza księstwa pruskiego księcia Albrechta von Brandenburg-Ansbach, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2021, nr 1(311).
Makiłła D., Landesherr i jego Landeskirche. Stosunki prawne i religijne w Prusach Książęcych w XVI-XVII w. [w:] Z. Hundert, D. Milewski (red.), Państwo i Kościół. Wobec wolności obywatelskich oraz wyznaniowych we wczesnonowożytnej Europie, Oświęcim 2018.
Makiłła D., Prusy Książęce a Korona Polska po 1525 r. Prowincja czy protektorat? [w:] B. Dybaś, D. Makiłła (red.), Prusy i Inflanty. Między średniowieczem i nowożytnością. Państwo – społeczeństwo – kultura, Toruń 2003.
Makiłla D., Religijność ustanowiona ustawą. Z dziejów Kościoła w księstwie pruskim za rządów księcia Albrechta (1525–1568) [w:] J. Kiełbik (red.), Życie codzienne na dawnych ziemiach pruskich. Wierni i duchowni, Olsztyn 2016.
Makiłła D., Religijność ustanowiona ustawą. Z dziejów Kościoła w księstwie pruskim za rządów księcia Albrechta (1525–1568) [w:] J. Kiełbik (red.), Życie codzienne na dawnych ziemiach pruskich. Wierni i duchowni, Olsztyn 2016.
Makiłła D., Ustanowienie lenna pruskiego w 1525 r. Odstępstwo od traktatu toruńskiego czy jego kontynuacja?, „Komunikty Mazursko-Warmińskie” 2017, nr 2(296).
Małłek J., Die Sonderrole des Herzogtum Preuβen in der Geschichte der territoriale Protestantismus der Frühen Neuzeit [w:] K. Garber, M. Komorowski, A.E. Walter (red.), Kulturgeschichte Ostpreuβens in der Frühen Neuzeit, Tübingen 2001.
Małłek J., Geneza sejmu 1566 r. w Prusach Książęcych, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1961, nr 4.
Małłek J., Granice państwowe, kościelne i administracyjne Prus Książęcych w XVI wieku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1966, nr 1.
Małłek J., Hołd pruski 1525 roku. Ostateczna likwidacja zakonu krzyżackiego w Prusach [w:] J. Małłek, Dwie części Prus. Studia z dziejów Prus Książęcych i Prus Królewskich w XVI i XVII wieku, Olsztyn 1987.
Małłek J., Marcin Luter a reformacja w Prusach Książęcych i Prusach Królewskich, „Rocznik Teologiczny” 1983, t. 25, z. 2.
Małłek J., Proces kryminalny nowych radców w Knipawie-Królewcu 1566 r., „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1963, nr 2.
Małłek J., Prusy Książęce a Prusy Królewskie w latach 1525–1548. Studium z dziejów polskiej polityki księcia Albrechta Hohenzollerna, Toruń 2016.
Małłek J., Prusy Książęce a Reformacja w Polsce [w:] idem, Dwie części Prus. Studia z dziejów Prus Książęcych i Prus Królewskich w XVI i XVII wieku, Olsztyn 1987.
Małłek J., Prusy Książęce, Polska i Rzesza w czasach księcia Albrechta [w:] idem, Dwie części Prus. Studia z dziejów Prus Książęcych i Prus Królewskich w XVI i XVII wieku, Olsztyn 1987.
Małłek J., Reformacja w Prusach Książęcych [w:] idem, Dwie części Prus. Studia z dziejów Prus Książęcych i Prus Królewskich w XVI i XVII wieku, Olsztyn 1987.
Małłek J., Ustawa o rządzie (Regimentsnottel) Prus Książęcych z roku 1542. Studium z dziejów przemian społecznych i politycznych lennie pruskim, Toruń 1967.
Małłek J., Życie religijne na Mazurach w czasach nowożytnych [w:] E. Kruk (red.), Ewangelicy na Warmii i Mazurach. Dzieje i współczesność, Olsztyn 2001.
Nostitz K., Haushaltungsbuch des Fürstenthum Preussen 1578, red. K. Lohmeyer, Leipzig 1893.
Ommler N., Die Landstände im Herzogtum Preussen 1543–1561, Bonn 1967.
Pociecha W., Geneza hołdu pruskiego, Gdynia 1937.
Seebaß G., Andreas Osiander d. Ä. und der Osiandrische Streit. Ein Stück preußischer Landes- und reformatorischer Theologiegeschichte [w:] D. Rauschning, D. v. Nerée (red.), Die Albertus-Universität zu Königsberg und ihre Professoren. Aus Anlaß der Gründung der Albertus-Universität vor 450 Jahren, Berlin 1995.
Seebaß G., Das reformatorische Werk des Andreas Osiander, Nürnberg 1967.
Segall J., Geschichte und Strafrecht der Reichspolizeiordnungen von 1530, 1548, und 1577, Kirchhain 1914.
Sehling E., Die evangelischen Kirchenordnungen Sehling, Die evangelischen Kircheordnungen des XVI. Jahrhunderts, t. 4: Das Herzogtum Preussen. Die ehemals polnischen Landestheile des Königreichs Preussen, Leipzig 1911.
Simon T., „Gute Policey”. Ordnungsleitbilder und Zielvorstellungen politischen Handelns in der Frühen Neuzeit, Frankfurt am Main 2004.
Simon T., Recht und Ordnung in der frühen Neuzeit, „Rechtshistorisches Journal” 1994, t. 13.
Skibiński J. , Starostwa dziedziczne Prus Książęcych, Olsztyn 1972.
Sprawy Prus Książęcych za Zygmunta Augusta w r. 1566–1568. Dyaryusz trzykrotnego poselstwa komisarzy królewskich, wydał i wstępem historycznym objaśnił A. Pawiński, Warszawa 1879.
Stolleis M., Geschichte des öffentlichen Rechts in Deutschland, t. 1: Reichspublizistik und Policeywissenschaft 1600–1800, München 1988.
Stolleis M., Luxusverbote und Luxussteuern in der frühen Neuzeit [w:] idem, Pecunia nervus rerum. Zur Staatsfinanzierung in der frühen Neuzeit, Frankfurt am Main 1983.
Stupperich M., Osiander in Preussen 1549–1552, Berlin 1973.
Tode S., Die Reformtion in Preußen. Einheit und Vielfalt reformatorischer Bewegungen [w:] R. Tuchtenhagen (red.), Aspekte der Reformation im Ostseeraum, „Nordostarchiv” 2004, t. 13.
Toeppen M., Atlas zur Historisch-Comperative Geographie von Preussen, Gotha 1858.
Toeppen M., Die Gründung der Universität und das Leben ihres ersten Rectors, Königsberg 1844.
Toeppen M., Zur Geschichte der ständischen Verhältnisse in Preussen. Historisches Taschenbuch, red, F. von Raumer, Neue Folge, t. 8, Leipzig 1847.
Tschackert P., Herzog Albrecht von Preußen als reformatorische Persönlichkeit, „Schriften des Vereins für Refomationsgeschichte” 1894, nr 45.
Tschackert P., Urkundenbuch zur Reformationsgeschichte des Herzogthums Preußen, t. 1, Leipzig 1890.
Tschackert P., Urkundenbuch zur Reformationsgeschichte, t. 1, Leipzig 1890.
Unruh G.-Ch. von, Obrigkeit und Amt bei Luther und das von ihm beeinflußte Staatsverständnis [w:] R. Schnur (red.), Staatsräson. Studien zur Geschichte eines politischen Begriffs, Berlin 1975.
Vercamer G., Ein Hochmeister wird zum Herzog. Reaktionen und Schicksal der letzten Ordensbrüdern in Preussen um das Jahr 1525 [w:] Die Ritterorden in Umbruchs- und Krisenzeiten, „Ordines Militares” 2011, t. 16.
Vetulani A., Lenno pruskie. Od traktatu krakowskiego do śmierci księcia Albrechta 1525–1568, Kraków 1930.
Wijaczka J., Traktat krakowski z 1525 r. Sukces Jagiellonów czy Hohenzollernów [w:] Od traktatu kaliskiego do pokoju oliwskiego. Polsko-krzyżacko-pruskie stosunki dyplomatyczne w latach 1343–1660, Warszawa 2014.
Willoweit D., Allgemeine Merkmale der Verwaltungsorganisation in den Territorien [w:] K. Jeserich et al. (red.), Deutsche Verwaltungsgeschichte, t. 1: Vom Spätmittelalter bis zum Ende des Reiches, Stuttgart 1983.
Willoweit D., Gesetzgebung und Recht im Übergang vom Spätmittelalter zum frühneuzeitlichen Obrigkeitsstaat [w:] O. Behrends, Ch. Link (red.), Zum römischen und neuzeitlichen Gesetzbegriff, Göttingen 1987.
Wojak T., Ustawy kościelne w Prusach Książęcych w XVI wieku (1525–1568), Warszawa 1993.
Zieger A., Die religiöse und kirchliche Leben in Preussen und Kurland des 16. Jahrhunderts, Köln 1967.
Licencja
od 2023 r. 