Słowa kluczowe
Królestwo Kongresowe
własność ziemi
Jak cytować
Abstrakt
Artykuł dotyczy relacji między chłopami a dziedzicami w okresie między wydaniem dekretu grudniowego (1807) a ogłoszeniem ukazu czerwcowego (1846). Konstytucja Księstwa Warszawskiego przyznała chłopom wolność osobistą i zapowiedziała wprowadzenie zrywającego z feudalizmem napoleońskiego kodeksu cywilnego, ale wydany wkrótce po niej dekret grudniowy przesądził, że za właścicieli gospodarstw chłopskich w nowym kapitalistycznym rozumieniu należy co do zasady uznawać dziedziców, a nie chłopów. Z kolei wydany w 1846 r. tzw. ukaz czerwcowy istotnie ograniczał możliwość rugowania chłopów przez właścicieli ziemskich, przywracając w odniesieniu do gospodarstw obejmujących co najmniej trzy morgi gruntu stan prawny, który można określić mianem własności podzielonej. Celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu Kodeks Napoleona wpłynął na kształt stosunków między dworami a chłopami. Drobiazgowa analiza pięciu zawartych w tym okresie umów znajdujących się obecnie w zasobie Archiwum Państwowego w Łodzi sugeruje, że nowoczesne francuskie prawo w bardzo niewielkim stopniu oddziaływało na stosunki własnościowe na polskiej wsi. Mocą zawieranych umów tworzono prawa rzeczowe, które można określić mianem własności podzielonej – mimo że instytucja ta została pominięta przez twórców Kodeksu Napoleona.
Bibliografia
Źródła
Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Ostrowskich z Ujazdu, t. 2090.
Archiwum Państwowe w Łodzi, Akta notariusza Józefa Stokowskiego w Zgierzu, t. 48.
Archiwum Państwowe w Łodzi, Akta notariusza Sebastiana Starzyńskiego w Zgierzu, t. 3.
Archiwum Państwowe w Łodzi, Rząd Gubernialny Piotrkowski – Anteriora, t. 1579 i 1589.
Archiwum Państwowe w Toruniu Oddział we Włocławku, zespół: Naczelnik Powiatu Włocławskiego, jednostka archiwalna nr 494, pismo z 22 lipca/3 sierpnia 1848 r.
Dekret grudniowy, Dziennik Praw [Księstwa Warszawskiego], t. 1.
Ukaz Jego Cesarsko-Królewskiej Mości z 26 maja (7 czerwca) 1846 r. dotyczący urządzenia włościan, Dziennik Praw [Królestwa Polskiego], t. 38.
Literatura
Bardach J., Historia państwa i prawa Polski, t. I, Warszawa 1965.
Bardach J., Senkowska-Gluck M. (red.), Historia państwa i prawa Polski, t. 3: Od rozbiorów do uwłaszczenia, Warszawa 1981.
Bobrzyński M., Szkice i studja historyczne, t. 2, Kraków 1922.
Bortkiewicz F., Nadziały i powinności chłopów pańszczyźnianych w dobrach prywatnych Królestwa Polskiego, Warszawa 1958.
Dąbrowski A., Regulacje wsi w świetle skarg chłopskich w dobrach Grabice powiatu piotrkowskiego, „Rocznik Łódzki” 1960, t. III(VI).
Delsol J.J., Zasady Kodeksu Napoleona w związku z nauką i jurysprudencyą przedstawione, przekł. z fr. dopełniony pod red. M. Godlewskiego, t. 1 i 3, Warszawa 1874.
Drozd E., „Numerus clausus” praw rzeczowych [w:] S. Sołtysiński (red.), Problemy kodyfikacji prawa cywilnego (studia i rozprawy). Księga pamiątkowa ku czci profesora Zbigniewa Radwańskiego, Poznań 1990.
Frančiċ M., Geneza terezjańskich i józefińskich reform agrarnych w Czechach i na Morawach, „Przegląd Zachodni” 1954, t. 10, z. 5–6.
Grodziski S., Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji (1772–1848), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971.
Grynwaser H., Kodeks Napoleona w Polsce [w:] idem, Kodeks Napoleona w Polsce. Demokracja szlachecka, 1795–1831, Wrocław 1951.
Grynwaser H., Kwestia agrarna i ruch włościan w Królestwie Polskim w pierwszej połowie XIX wieku [w:] idem, Pisma, t. 2, Wrocław 1951.
Inglot S. (red.), Historia chłopów polskich, t. 1: Do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej, Warszawa 1970.
Jewuła Ł., Kargol T., Ślusarek K., Dwór, wieś i plebania w przestrzeni społecznej zachodniej Małopolski w latach: 1772–1815, Kraków 2015.
Lubomirski J., Jurysdykcya patrymonialna w Polsce, Warszawa 1861.
Łysiak L., Sądownictwo królewskie w sprawach chłopskich do połowy XVI wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1965, t. 17, z. 2.
Mencel T., Galicja Zachodnia: 1795–1809. Studium z dziejów ziem polskich zaboru austriackiego po III rozbiorze, Lublin 1976.
Mencel T., Wieś pańszczyźniana w Królestwie Polskim w połowie XIX wieku, Lublin 1988.
Mencel T., Zniesienie poddaństwa w Księstwie Warszawskim na tle porównawczym, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” 1983, t. 13.
Nawrot D., Chłopi na Litwie na przełomie XVIII i XIX wieku. Uwagi na marginesie pracy Waleriana Stroynowskiego: O ugodach dziedziców z włościanami [w:] S. Achremczyk, J. Kiełbik (red.), Między barokiem a oświeceniem: społeczeństwo stanowe, Olsztyn 2013.
Opaliński T., Chłopskie prawa do ziemi i udział chłopów w obrocie nieruchomościami w Księstwie Warszawskim w świetle akt notarialnych (na przykładzie powiatu konińskiego), „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 2020, t. 81.
Ossowska M., The numerus clausus issue in property law – European private law and the Polish perspective, „Studia Iuridica” 2019, t. 82.
Rafacz J., Ustrój wsi samorządnej małopolskiej w XVIII wieku, Lublin 1922.
Rusiński W., Osady tzw. „olędrów” w dawnym woj. poznańskim, Kraków 1947.
Rymaszewski Z., Kmieć przed sądami publicznymi w świetle krakowskich ksiąg sądowych z XIV–XV wieku, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2006, t. 9, nr 1.
Stroynowski A., Reforma królewszczyzn na Sejmie Czteroletnim, Łódź 1979.
Szcząska Z., Ustawa rządowa z 1791 r. [w:] M. Kallas (red.), Konstytucje Polski. Studia monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu, t. 1, Warszawa 1990.
Szymańska H., Niektóre problemy chłopskich praw do ziemi w Królestwie Polskim w latach 1815–1864, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1961, t. 13, z. 1.
Śreniowski S., Studia nad prawem i stosunkami agrarnymi Królestwa Polskiego (1831–1864), Warszawa 1963.
Uruski S., Prawodawstwo Królestwa Polskiego dotyczące włościan od chwili ustanowienia Księstwa Warszawskiego do dnia dzisiejszego wyjęte z Dziennika Praw Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, Warszawa 1860.
Wąsicki J., Przyczynek do dziejów walki klasowej „olędrów” wsi Chmielinka w latach 1793–1806 [w:] idem, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Fragmenty dziejów, Zielona Góra 1978.
Wąsicki J., Ziemie polskie pod zaborem pruskim: Prusy Nowowschodnie (Neuostpreussen) 1795–1806, Poznań 1963.
Wąsicki J., Ziemie polskie pod zaborem pruskim: Prusy Południowe 1793–1806: studium historycznoprawne, Wrocław 1957.
Wiśniewska D., Własność prefabrykancka w Łodzi w latach 1820–1866, Łódź 2019.
Wołowski J.K., Kurs kodexu cywilnego, t. 2, Warszawa 1868.
Zamoyski A., Kwestya włościańska, „Roczniki Gospodarstwa Krajowego”, 1848, t. 13, nr 2.
Исаев И.А., История государства и права России, Moskwa 1996.
Licencja
od 2023 r. 